Roman Dmowski
2 stycznia 1939 roku zmarł w Drozdowie (Łomżyńskie), w wieku 74 lat, Roman Stanisław Dmowski h. Pobóg, mąż stanu i pisarz polityczny, teoretyk nacjonalizmu polskiego i współtwórca odrodzonego państwa polskiego; z wykształcenia doktor nauk przyrodniczych; od 1888 członek tajnej organizacji młodzieżowej „Zet” a od 1889 – Ligi Polskiej i współpracownik „Głosu” J. L. Popławskiego, w kwietniu 1893 dokonał wraz z kilkoma współpracownikami przewrotu w Lidze tworząc Ligę Narodową; jako organizator manifestacji w setną rocznicę Konstytucji 3 Maja, aresztowany i osadzony w Cytadeli a następnie zesłany do Mitawy, skąd uciekł w II 1895 i osiadł we Lwowie (a od 1901 w Krakowie); redaktor dwutygodnika „Przegląd Wszechpolski”, od 1896 członek Rady Głównej Ligi Narodowej i współorganizator (1897) Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego; w 1905 wrócił do Warszawy, stając na czele walki z ruchem rewolucyjnym w Królestwie Polskim; w lutym 1907 został posłem do II Dumy Rosyjskiej, przeforsował reorientację polityki narodowej z antyrosyjskiej na antyniemiecką i „neoslawistyczną”, przypłacając to wszelako kilkoma secesjami z ruchu; wybrany ponownie do III Dumy, złożył mandat w lutym 1909; wskutek porażki w wyborach do IV Dumy w 1912 na rzecz żydowskiego kontrkandydata E. Jagiełły, ogłosił bojkot ekonomiczny Żydów; z chwilą wybuch I wojny światowej (za której cel główny z polskiego punktu widzenia uznał klęskę Niemiec i zjednoczenie ziem polskich, jako etap do niepodległości) utworzył Komitet Narodowy Polski; po zajęciu Warszawy przez Niemców wyjechał do Piotrogradu, gdzie brał udział w pracach polsko-rosyjskiej komisji mającej opracować plan przyszłej autonomii Królestwa Polskiego; w 1915 wyjechał za zgodą władz rosyjskich na Zachód, gdzie po raz pierwszy w lutym 1916 roku złożył na ręce ambasadora rosyjskiego we Francji memoriał postulujący odbudowanie niepodległego państwa polskiego; w 1917 roku został prezesem utworzonego przez siebie w Lozannie Komitetu Narodowego Polskiego, uznanego później przez Ententę za oficjalną reprezentację narodu polskiego; z jego inicjatywy została utworzona polska tzw. Armia Błękitna pod dowództwem gen. J. Hallera; jako delegat pełnomocny Polski na Konferencję Pokojową w Wersalu odegrał kluczową rolę w wynegocjowaniu kształtu terytorialnego Polski (acz jego postulaty szły dalej niż uzyskane) i jego podpis (obok J. I. Paderewskiego) widnieje pod Traktatem Wersalskim (28 VI 1919) przywracającym formalnie Polskę na mapę Europy; po powrocie do Polski (V 1920) jego rola polityczna zmalała: był formalnie posłem na Sejm Ustawodawczy z ramienia Zwiazku Ludowo-Narodowego, członkiem Rady Obrony Państwa w 1920 oraz ministrem spraw zagranicznych w drugim rządzie W. Witosa (X-XII 1923), lecz nie angażował się nawet w działalność stronnictwa, zdominowanego przez polityków parlamentarnych; w reakcji na przewrót majowy utworzył (XII 1926) ponadpartyjny Obóz Wielkiej Polski i został prezesem jego Wielkiej Rady, oraz zreorganizował (1928) stronnictwo, które „zgubiło” przymiotnik „demokratyczne” i stało się Stronnictwem Narodowym, pełniąc w nim nieformalną rolę inspirującą i przywódczą, za pośrednictwem niejawnych „siódemek” i „dziewiątek”; był kawalerem Wielkiej Wstęgi Orderu Odrodzenia Polski, kilku odznaczeń zagranicznych oraz doktorem h.c. uniwersytetu w Cambridge i Uniwersytetu Poznańskiego; w sensie ideowym sam przeszedł ewolucję (i stymulował ją w ruchu narodowym) od formuły narodowo-demokratycznej i liberalnej nacjonalizmu oraz pozytywizmu i darwninizmu społecznego do formuły narodowo-katolickiej i koncepcji rządów „elity narodowej”; przez większość życia agnostyk, nawrócił się w ostatnim roku życia i powrócił do praktyk sakramentalnych.
prof. Jacek Bartyzel
Kategoria: Jacek Bartyzel, Kalendarium
