Pál Teleki
75 lat temu, 3 kwietnia 1941 roku zmarł tragicznie w Budapeszcie, w wieku 61 lat (ur. 1 XI 1879), Pál János Ede Teleki, hr. (gróf) Szék, geograf i polityk, dwukrotny premier Królestwa Węgier; syn pisarza i polityka (ministra spraw wewnętrznych w rządzie K. Tiszy) – Gezy Telekiego (1843-1913); w latach 1897-1901 studiował na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Budapeszteńskiego, wybierając jako specjalizację geografię, a w 1903 uzyskał doktorat na podstawie dysertacji o podstawowym problemie w tworzeniu rządu; następnie, jako pracownik naukowy Instytutu Geografii odbył podróże do Europy, Afryki (Sudan) i USA, a w 1910 roku opracował słynną „czerwoną mapę” Węgier, będącą pierwszą na świecie uwzględniającą gęstość zaludnienia poszczególnych grup etnicznych; w 1913 został członkiem korespondentem, a w 1917 członkiem zwyczajnym Węgierskiej Akademii Nauk; od 1916 był również prezesem Towarzystwa Turańskiego (Turáni Társaság), zw. też Węgierskim Centrum Kultury Wschodu; działalność polityczną rozpoczął w 1905 roku wchodząc do parlamentu z Narodowej Partii Konstytucyjnej (Országos Alkotmánypárt) Guyli Andrássy’ego Jr. (1860-1929), ponownie w 1906 i 1910, lecz po upadku współtworzonego przez nią rządu koalicyjnego czasowo wycofał się z polityki; w czasie I wojny światowej walczył jako ochotnik, w stopniu porucznika, na frontach serbskim i włoskim; w trakcie żydo-bolszewickiej rewolucji (tzw. Węgierska Republika Rad) był ministrem spraw zagranicznych kontrrewolucyjnego rządu (Komitet Antybolszewicki) w Szeged; po zwycięstwie współtworzonej przez niego Chrześcijańskiej Partii Unii Narodowej (Keresztény Nemzeti Egyesülés Pártja) w pierwszych po zwycięstwie kontrrewolucji wyborach w 1920 roku, został ministrem spraw zagranicznych w rządzie Sándora Simonyi-Semadama, obejmując urząd w dzień po narzuceniu Węgrom (19 IV 1920) przez Ententę zbójeckiego traktatu z Trianon, pozbawiającego je 2/3 terytorium; po ustąpieniu premiera, na prośbę (samozwańczego) regenta, adm. Miklósa Horthy’ego, został 25 VII 1920 po raz pierwszy premierem, zatrzymując też dla siebie sprawy zagraniczne oraz ministerstwo bez teki ds. mniejszości narodowych; jego rząd udzielił (na własny koszt, drogą przez Rumunię, bo Czechosłowacja odmówiła przepuszczenia transportu) w krytycznym momencie wojny polsko-bolszewickiej wyjątkowo wydatnej pomocy Polsce w sprzęcie i uzbrojeniu; we wrześniu przedstawił parlamentowi ustawę (przyjętą), która wprowadzała etniczny numerus clausus na uczelniach wyższych, co miało ukrócić nieproporcjonalny udział pośród studiujących nastawionej antywęgiersko i komunizującej mniejszości żydowskiej; zrezygnował z urzędu 14 IV 1921, tuż po pierwszej próbie restauracji władzy króla Karola IV (podczas spotkania króla z regentem nie było go, z niewyjaśnionych przyczyn, w stolicy); przez kolejne lata poświęcił się głównie pracy naukowej, m.in. jako profesor i (1937-38) dziekan Wydziału Nauk Ekonomicznych na Uniwersytecie Budapeszteńskim (jednym z jego uczniów był Erik von Kuehnelt-Leddihn); był również działaczem i przez pewien czas naczelnikiem ruchu skautowskiego; do polityki powrócił, jako działacz konserwatywnej Partii Zjednoczonej (Chrześcijańskiej i Drobnych Rolników) w 1938 roku; 14 maja został ministrem wyznań religijnych i edukacji w rządzie Béli Imrédy’ego (1891-1946), a 16 lutego 1939 – po raz drugi premierem; rozpoczął realizację program reform społecznych i infrastruktury (fundusz ochrony rodziny, budownictwo linii kolejowych); w marcu 1939 Węgru odzyskały Ruś Zakarpacką, zaś w sierpniu 1940 (tzw. II arbitraż wiedeński) – północny Siedmiogród); we wrześniu 1939 kategorycznie odmówił Hitlerowi udostępnienia węgierskiej komunikacji dla niemieckich sił inwazyjnych na Polskę („prędzej wysadzę nasze linie kolejowe, niż wezmę udział w inwazji na Polskę. Ze strony Węgier jest sprawą honoru narodowego nie brać udziału w jakiejkolwiek akcji zbrojnej przeciw Polsce”), a po klęsce wojsk polskich otworzył granice dla uciekinierów i otoczył szczodrą oraz wszechstronną opieką polskich uchodźców, umożliwiając także żołnierzom polskim przedostawanie się na Zachód; nie mógł się jednak oprzeć naciskowi, aby dołączył (20 XI 1940) do niemiecko-włosko-japońskiego paktu trójstronnego, acz zgodnie z przyjętą konwencją Węgry były zobowiązane jedynie do wystąpienia zbrojnego w razie zaatakowania tych państw; z uścisku „osi” próbował wyzwolić się zawierając 12 XII 1940 traktat o przyjaźni z Jugosławią, gdzie uprzednio dokonany został antyniemiecki zamach stanu; gdy III Rzesza, szykując się do zaatakowania Jugosławii, zażądała zerwania przez Węgry traktatu z tym państwem, a następnie wojska niemieckie wkroczyły w drodze do Jugosławii na terytorium węgierskie, w poczuciu klęski i politycznej bezsilności odebrał sobie życie strzałem z pistoletu.
prof. Jacek Bartyzel
Kategoria: Jacek Bartyzel, Kalendarium
