Prof. Bartyzel: Prawica – Nacjonalizm – Monarchizm (wstęp i spis treści)

Prezentujemu Państwu wstęp i spis treści do najnowszej książki pana profesora Jacka Bartyzela. 

Tematyka studiów zebranych w tym tomie zogniskowana jest wokół trzech kardynalnych pojęć politycznych: «prawica», «nacjonalizm», «monarchizm». Są to pojęcia mocno zakorzenione w języku politycznym, o dużej frekwencji występowania (w mniejszym stopniu dotyczy to dziś jedynie monarchizmu, co jest odzwierciedleniem jego sytuacji w świecie współczesnym) i prima facie o stabilnym znaczeniu oraz powszechnie zrozumiałe. Sprawy jednak się komplikują, kiedy przekroczymy poziom uzusu potocznego, w szczególności dziennikarskiego, próbując dokonać naukowego, krytycznego oglądu owych pojęć. Okazuje się wówczas, że każde z nich ma swoją, dłuższą lub krótszą, ale zawsze bogatą historię, zarówno elementarną, nazewniczą (onomazjologiczną), jak i bardziej fundamentalną historię sensu (semazjologiczną). Krytyczna zetema tych pojęć musi przeto uwzględnić oba te aspekty ich dziejów, jak i stan obecny żywotnego ich znaczenia, a jednocześnie i przede wszystkim spróbować dociec ich znaczenia prymarnego, bo ejdetycznego. Stąd też określiłem owe studia w podtytule jako „politologiczno-historyczne”, bo w swojej metodzie i w procesie poznawania przyjmują one podwójną perspektywę: teoretyczną i historyczną; politologa i historyka idei.

Pytaniem, które należy na wstępie postawić jest również kwestia powinowactwa i związku tych pojęć. Przyjmując znów na chwilę za punkt wyjścia to, co w tej materii mówi się – często z mechanicznie wyuczoną, werbalną swadą – „na agorze”, a zatem niekrytyczne doksai, bez trudu zauważyć można tendencję do identyfikowania dwóch pierwszych pojęć i ich desygnatów, przy czym równie nagminne jest etykietowanie nacjonalizmu mianem prawicy «skrajnej», resp. «ekstremistycznej». Tymczasem, historia unaocznia szczególnie dobitnie, że nie tylko identyczność, tym bardziej zaś „skrajność”, ale nawet zwykłe powinowactwo nacjonalizmu z prawicą wcale nie jest rzeczą „naturalnie” oczywistą, acz na pewnym etapie rozwoju doktryny nacjonalistycznej do takiego zbliżenia, w niektórych zaś wypadkach nawet symbiozy, faktycznie doszło. Konsekwencją tego procesu jest również udokumentowane wieloma przypadkami (tymi właśnie zajmujemy się w szczególności w tej książce) przyjęcie programu monarchistycznego przez niektóre ugrupowania nacjonalistyczne. Z drugiej strony jednak ta „rojalizacja” nacjonalizmu, pociągająca za sobą siłą rzeczy „nacjonalizację” rojalizmu, niekoniecznie wzbudzała entuzjazm monarchistów „starej daty”. Wszystkie trzy pojęcia kluczowe tej pracy są zatem bez wątpienia korelatywne, a doktryny i ruchy będące ich socjo-politycznymi wehikułami wchodziły i wchodzą ze sobą w liczne interakcje, przecież jednak niepodobna mówić o ich esencjalnej tożsamości. Jak jednak rzetelnie zbadać stopień i zakres owych korelacji? Otóż tu, prócz zasygnalizowanej już perspektywy historycznej, ustalić należy przede wszystkim status ontologiczny tych pojęć. Czy mają one charakter substancjalny, a zatem czy odpowiada im pewna trwała i zasadniczo niezmienna treść ideowa, denotująca również jakąś rzeczywistość socjologiczną, czy też są to jedynie pojęcia typologiczne, lub zgoła nawet luźne nazwy, nomina, które wolno niezobowiązująco kojarzyć ze zjawiskami pojawiającymi się i znikającymi w bieżącej, a przeto natychmiast stającej się przeszłością, sferze polityczności?
Gdy przyjmiemy takie właśnie podejście, możemy dostrzec zasadnicze zróżnicowanie owego statusu interesujących nas pojęć w obiegowych interpretacjach. Co się tyczy pierwszego z nich, czyli prawicy, to nagminne jest przeakcentowanie jego domniemanie substancjalnej treści, niedostrzegające przypadkowości pojawienia się tego terminu w bardzo konkretnym momencie historycznym, jak również założonej w nim sytuacyjności i antytetyczności, czyli występowania w parze z «lewicą» (gdy nie ma lewicy, nie może też być prawicy). Odwrotna sytuacja zachodzi w związku z pojęciem nacjonalizmu. Tutaj tendencją dominującą nawet w dyskursie akademickim jest ignorowanie lub zaprzeczanie istnieniu substancji doktrynalnej tego prądu. Na półkach księgarń i bibliotek można znaleźć dziesiątki publikacji mających w tytule lub podtytule słowo «nacjonalizm», których autorzy w ogóle nie odnoszą się do myśli politycznej teoretyków nacjonalizmu – rzecz nie do pomyślenia w książkach traktujących o liberalizmie, konserwatyzmie czy socjalizmie! Nacjonalizm traktowany jest tutaj wyłącznie jako pewien fenomen socjologiczny o konsekwencjach politycznych, a nawet jako fakt z zakresu psychologii społecznej, kojarzony z postawami nacechowanymi negatywnie (na czele z «ksenofobią»), a zatem ze swojej istoty groźny dla społeczeństwa i nabierający statusu bad term . Jeszcze inna sytuacja zachodzi w wypadku monarchizmu. Tutaj substancjalność pojęcia wydaje się wręcz bezdyskusyjna, atoli zawiera się ona w rdzennym dla niego pojęciu «monarchii» jako formy ustroju definiowanego przez istnienie instytucji i osoby koronnego władcy, nie zaś w derywacie od tego pojęcia, czyli właśnie monarchizmie. Analiza historyczna rozmaitych typów monarchii występujących w dziejach powszechnych oraz analiza teoretyczna ich formuł legitymizacyjnych odsłania natychmiast wielość monarchizmów obejmujących nader szeroki wachlarz postaw ideowych, z których tylko niektóre wchodzą w korelację z pojęciami prawicy i nacjonalizmu.
Pisząc te szkice starałem się zachować równowagę pomiędzy warstwą deskrypcyjną, prezentującą „egalitarnie” tak szerokie, na ile pozwoliła mi na to moja kompetencja badawcza, spektrum rozmaitych typów i odmian prawicy, nacjonalizmu i monarchizmu, a decyzjami ustalającymi ich „przypadki główne”, najbardziej miarodajne dla każdego z tych pojęć i denotujące ich najgłębsze treści. Na ile decyzje te zostały uzasadnione, pozostawiam osądowi czytelników, pragnę jednak zaznaczyć, że kierowałem się tu przesłankami wysoce sprawdzalnymi, jak „klasyczna” pierwotność znaczenia danego pojęcia, jego powszechność oraz stopień zgodności konkretnego wariantu z jego istotą identyfikowaną przez analizę semantologiczną. W ten sposób „przypadkiem głównym” prawicy, jako pojęcia zrodzonego w ogniu konfrontacji Rewolucji z Kontrrewolucją, staje się kontrrewolucyjna prawica tradycjonalistyczna; „przypadkiem głównym” nacjonalizmu – osiągający najwyższy poziom teoretyzacji „nacjonalizm integralny” Action Française i pokrewnych jej kierunków, jak portugalski Integralismo Lusitano; „przypadkiem głównym” zaś monarchizmu – legitymizm syntetyzujący ujęcia polityczne, jurydyczne, filozoficzne i teologiczne. Problemem, który jednak szczególnie mnie pasjonował, co znalazło wyraz zwłaszcza w czwartym i piątym rozdziale, była tensja pomiędzy komponentą nacjonalistyczną a monarchistyczną w doktrynach nacjonalistycznych z jednej strony, pomiędzy zaś rojalizmem narodowym a rojalizmem legitymistycznym z drugiej strony.
Pozostaje mi powiadomić, że pierwsze trzy rozdziały były już publikowane w tomach zbiorowych (Próba teoretyzacji pojęcia ‘prawica’, [w:] Religia – polityka – naród. Studia nad współczesną myślą polityczną, pod red. R. Łętochy, NOMOS, Kraków 2010; Pojęcie, geneza i próba systematyki głównych typów nacjonalizmu, [w:] Różne oblicza nacjonalizmów. Polityka – Religia – Etos, pod red. B. Grotta, NOMOS, Kraków 2010; Pomiędzy medytacją filozoficzną a satyrą menipejską – poetyki dyskursu w utworach pisarzy kręgu Action Française, „Rocznik Nauk Politycznych”, nr 9, Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2006), tu zaś zostały poprawione i uzupełnione jedynie w szczegółach. Rozdziały czwarty i piąty bazują na artykułach: Neorojalizm nacjonalistyczny Action Française w świetle zasad legitymizmu monarchicznego oraz Nacjonalizm chrześcijański w Portugalii, opublikowanych w tomie Nacjonalizm a konserwatyzm i monarchizm. Action Française i jej promieniowanie, pod red. J. Bartyzela i D. Góry-Szopińskiego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, ale zostały gruntownie przerobione i rozszerzone w oparciu o nieznaną mi wcześniej i aktualną literaturę. Główne tezy rozdziału szóstego były przeze mnie prezentowane w referacie pt. Współczesny ruch monarchistyczny w świecie: zjawisko polityczne czy kulturowe?, wygłoszonym 20 XI 2014 roku na konferencji „Monarchia. Alternatywa – mit – anachronizm” w Instytucie Studiów Międzykulturowych UJ. W formie aneksu dodałem kilka własnych przekładów z języka francuskiego oraz portugalskiego, egzemplifikujących różne warianty i etapy myśli narodowo-monarchistycznej oraz legitymizmu monarchicznego.

Profesor Jacek Bartyzel 

Prawica – nacjonalizm – monarchizm
Studia politologiczno-historyczne

Wydawnictwo von boroviecky
Radzymin – Warszawa 2016

Spis treści

OD AUTORA………………………………………………………………………………9

PRÓBA TEORETYZACJI POJĘCIA »PRAWICA«…………………………………15
Wstępna aproksymacja pojęcia……………………………………………………16
Antynomia prawicy i lewicy………………………………………………………20
Poziomy i pionowy wymiar diady prawica – lewica……………………………..24
Wyróżniki prawicowości………………………………………………………….27
Geografia prawicy…………………………………………………………………37
„Prawica nad prawicami”?………………………………………………………44

POJĘCIE, GENEZA I SYSTEMATYKA NACJONALIZMU……………………….53
Pojęcie nacjonalizmu………………………………………………………………54
Geneza i historia nacjonalizmu…………………………………………………..59
Nacjonalizm a religia………………………………………………………………82
Istota nacjonalizmu……………………………………………………………….93

NACJONALISTYCZNE POETYKI DYSKURSU (W KRĘGU ACTION FRANÇAISE)……………………………………………………………………………101
Styl „wysoki”……………………………………………………………………..105
Styl „niski”……………………………………………………………………….108
Styl „średni”………………………………………………………………………110

NIEWYGASŁY SPÓR: TRADYCJONALISTYCZNY LEGITYMIZM VS NACJONALIZM ROJALISTYCZNY……………………………………………….121
Nacjonalizm integralny, czyli rojalizacja nacjonalizmu i nacjonalizacja rojalizmu………………………………………………………………………….123
Legitymistyczna próba kontrakcji: tradycjonalizm integralny………………126
Legitymistyczny examen critique doktryny Maurrasa…………………………132
Tradycjonalistyczno-hiszpańscy krytycy Maurrasa……………………………146

NACJONALIZM A MONARCHIZM: PRZYPADEK PORTUGALSKI………….155
                Jacinto Cândido i Partia Nacjonalistyczna…………………………………….158
António Sardinha i Integralizm Luzytański……………………………………175
Henrique Barrilaro Ruas i neointegralizm…………………………………….212

POZYCJE I POJĘCIA WSPÓŁCZESNEGO MONARCHIZMU…………………221
Introdukcja: monarchie współczesne…………………………………………..221
Ruch monarchistyczny…………………………………………………………..229
„Geografia” monarchizmu współczesnego……………………………………..230
a)    monarchistyczne „międzynarodówki”………………………………………230
b)    monarchizmy „partykularne”………………………………………………232
Wielka Brytania………………………………………………………………….234
Francja……………………………………………………………………………240
Królestwo nie z tego już świata?………………………………………………..287

ANEKSY (PRZEKŁADY)…………………………………………………………….301

Manifest Rojalizmu Narodowego, 28 marca 1832…………………………………….303
Deklaracja Akcji Francuskiej z 15 listopada 1899…………………………………….307
Yves Chiron, Charles Maurras, Hiszpania i karlizm………………………………….309
To, czego chcemy………………………………………………………………………..315
José Pequito Rebelo, Formuła przystąpienia do Integralizmu………………………..319
Elementarny katechizm polityczny……………………………………………………..323
Guy Augé, Prawowitość, czyli wolne posłuszeństwo (La Légitimité ou l’obéissance libre)……………………………………………………………………………………..327
Ludwik Burboński. Dziedzic królów z wizytą w Bretanii. Wywiad k.z.p. Ludwika XX dla „Le Télégramme” (29 maja 2015)…………………………………………………337

FOTOGRAFIE…………………………………………………………………………343

SKOROWIDZ OSÓB………………………………………………………………….353

Kategoria: Jacek Bartyzel, Kultura, Myśl, Polityka, Prawa strona świata, Publicystyka