Posadzy: Z Cîteaux na Pałuki – fundacja i uposażenie klasztorów cysterskich w Łeknie i Lądzie nad Wartą

Cystersi

W czasach panowania nad światem łacińskim dynastii karolińskiej monastycyzm przeszedł głębokie przeobrażenia. Do tej pory w organizacji życia klasztornego funkcjonowała szeroka gama różnorakich reguł zakonnych, którymi posługiwały się zgromadzenia. Nowe czasy przyniosły ujednolicenie w systemie życia mniszego, na plan pierwszy wysunęła się, przyjęta w całej rzymsko-katolickiej Europie, reguła św. Benedykta. W odróżnieniu od czasów wcześniejszych największy nacisk położono na posłuszeństwo i pokorę polegającą na karności, która urosła do rangi cnoty wśród ówczesnej doktryny. Przełożyło się to na zaakcentowanie silnej władzy opatów. Zakończyła się więc epoka, znanych z kart utworów hagiograficznych, wielkich ascetów przeciwstawiających się, z powodu woli gorliwszej służby Bogu, władzom klasztoru i znajdujących tym samych uznanie u autorów świątobliwych pism. Wyrzeczenia postne, rekluzje i skrajny ascetyzm, prowadzący niejednokrotnie mnichów do wycieńczenia, przestał zatem być ceniony tak bardzo jak w wiekach poprzednich. O ile starożytność i czasy panowania dynastii merowińskiej niosły z sobą ideał mnicha jako pustelnika, o tyle teraz w pierwszym rzędzie za wzorowe uznawano wspólnotowe życie zakonników. Nie oznacza to oczywiście, że eremityzm całkowicie zaniknął, ale od teraz praktykowany był raczej przez mnichów starszych i za pozwoleniem opata klasztoru, do którego przynależeli. Nowy nacisk położony został na modlitwę wspólnotową, sformalizowaną i opartą na nieco zmienionym psałterzu św. Benedykta z Nursji[1]; zastąpiła ona modlitwę cichą i indywidualną. Wprowadzenie powszechnej reguły św. Benedykta zaowocowało pojawieniem się wielu klasztorów benedyktyńskich. Najważniejsze z nich to: Saint-Denis, Saint-Germain-des-Pres, Corbie, Saint-Riquier, Reichenau, Sankt-Gallen i Fulda. Niektóre z nich powstały już w czasach wcześniejszych, duża liczba klasztorów benedyktyńskich przekładała się na mnogość mnichów, było ich około tysiąca.

W wiekach XI i XII w mentalności społeczeństwa łacińskiego pojawiły się nowe przekonania. Twierdzono, że życie w świecie, naznaczone pychą, bogactwem i pragnieniem zmysłowych rozkoszy jest bezwartościowe. Aby dojść do Boga, należy to wszystko porzucić. Istniejące instytucje życia konsekrowanego, drażniąc swym bogactwem i pychą, raczej odpychały niż przyciągały gorliwie wierzących. Z tego powodu zaczęto poszukiwać nowych form życia monastycznego. Połowa XI wieku jest to też czas wielkiej fali nawróceń w Europe Zachodniej. Rzesze ludzi porzucało dotychczasowe życie w celu odnalezienia się w klasztorze lub pustelni. Mowa tu zarówno o duchownych jak i świeckich, często żonatych czy zamężnych i posiadających dzieci. Celem, do którego zmierzano, było naśladowanie apostołów. Nauczanie Nowego Testamentu mówiło o ubóstwie jako czymś bardzo cennym, charakterystycznym dla uczniów Jezusa, którzy wyruszając za Nim, nic z sobą nie brali. Stąd wyciągnięto wniosek, że ubóstwo należy nierozerwalnie do życia apostolskiego. Na skutek przeobrażeń w mentalności ludzkiej potrzebę reformy odczuły środowiska życia konsekrowanego. Nastąpiło ożywienie pustelnictwa, pojawili się kartuzi łączący życie pustelnicze ze wspólnotowym i niechętni przebywaniu w świecie doczesnym naśladowcy św. Romualda[2]. Rozkwitał cenobityzm, potrzebę przemian odczuło także, pozostawione w spadku jeszcze przez czasy karolińskie, środowisko kanoników, których podstawą życia stała się reguła św. Augustyna. Wreszcie także i organizmy benedyktyńskie zaczęły ulegać przemianom. Pełne średniowiecze było okresem pojawienia się zakonów żebraczych, opartych o zasady dobrowolnego ubóstwa, których znaczenia nie sposób przecenić. Pierwszymi organizmami tego typu były Zakon Braci Mniejszych, założony przez św. Franciszka z Asyżu (franciszkanie), którego regułę zatwierdził papież w 1225 roku i Zakon Kaznodziejski, którego twórcą był św. Dominik Guzman (dominikanie), oficjalnie utworzony w latach 1206-1217. Nie bez znaczenia jest odnowienie się monastycyzmu żeńskiego. Od drugiej połowy XI stulecia powstawało coraz więcej konwentów żeńskich znajdujących się pod opieką męskich zgromadzeń. Kwitło tam szczególnie mistyczne życie duchowe. Pojawiało się wiele klasztorów nawiązujących do ideałów Cluny a także reformowały się w tym duchu te już istniejące. Zdążano do odseparowania się od wpływów świeckich, czemu przyklaskiwała, oprócz biskupów, także arystokracja świecka. Cechy ruchów kluniackich także przestały w końcu wystarczać. Mnisi zaczęli spotykać się z krytyką związaną z nieprzestrzeganiem przez nich reguły, bogactwem, brakiem ducha ascezy, co spowodowało kolejny etap reform. Najostrzejsza krytyka wyszła ze strony cystersów, nowego zakonu powstałego na przełomie XI i XII wieku.

Początki zakonu cysterskiego wiążą się z osobą św. Roberta, opata benedyktyńskiego klasztoru Molesme, żyjącego zgodnie z zasadami kluniackimi. Uznał on, że nie może realizować swoich poglądów religijnych w obecnym otoczeniu. W 1098 r. św. Robert opuścił Molesme i osiadł z grupą uczniów w księstwie Burgundii, na pustelni w Cîteaux, skąd nazwę bierze zakon cystersów[3]. Konwent ten swą wielkość zawdzięcza jego trzeciemu opatowi – św. Stefanowi Hardingowi (opat 1109-1134) oraz św. Bernardowi z Fontaine (1090-1153). Ten ostatni wstąpił do Cîteaux wraz z trzydziestoma krewnymi i przyjaciółmi w 1112 r. i okazał się jednym z najwybitniejszych ludzi epoki, najbardziej ze wszystkich przyczyniając się do rozkwitu zakonu cystersów. Rozwój był niezwykle szybki, bo w połowie XII wieku istniało już w całej Europie ok. 350 klasztorów cysterskich, a 50 lat później ich liczba wzrosła do ok. 500 i postępowała przez wiek XIII. Pierwszymi opactwami cysterskimi, powstałymi za czasów Bernarda, były te założone przez Cîteaux. Były to: La Ferte, Pontigny, Clairvaux i Morimond. Każde z nich założyło własne filie, które później czyniły podobnie. Cystersi posługiwali się regułą św. Benedykta i uważali, że dotychczasowi benedyktyni nie realizują jej w sposób wierny. Choć formy organizacyjne zakonu często wykraczały poza wskazania św. Benedykta, mnichom zależało na jak najwierniejszym oddaniu ducha reguły. Zasady swego życia zawarli w kilku aktach prawnych, których szczegółowość i bezwzględność w ich egzekwowaniu przysporzyły cystersom charakteru nieco wojskowego.

Najważniejszym dokumentem organizacyjnym dla cystersów stała się Charta Caritatis, której pierwsza wersja pochodzi z 1119 roku. Wprowadzała obowiązkowe dla wszystkich opatów kapituły generalne w Cîteaux, zależność filiacyjną między klasztorami, wizytację opata klasztoru macierzystego raz w roku w filii oraz niezależność materialną i administracyjną każdego klasztoru. W XII wieku cystersi uzyskali też egzempcję, czyli wyjęcie spod władzy biskupiej. Najważniejszym z cysterskich ideałów było umiłowanie pustelni i ubóstwa. Klasztory zakładano przy miastach i we wsiach, ale na obszarze niezamieszkałym, z dala od ludzi. Klasztory posiadały skromną architekturę i mniej wystawne akcesoria liturgiczne, w czym przejawiała się skromność. Habity cysterskie miały kolor szary, nie czarny jak dotychczasowe benedyktyńskie. Chodziło o użycie tańszego materiału. Jedną z podstawowych koncepcji zakonu była niechęć do życia z pracy cudzych rąk. Cystersi nie chcieli, tak jak benedyktyni, utrzymywać się z pańszczyzny, danin i czynszów pochodzących od ludności poddanej. Zakonnicy nie mogli jednak zajmować się samodzielnie uprawą roli, ze względu na obowiązki wynikające ze służby Bożej, lektury duchowej i kontemplacji. Celem rozwiązania tego problemu powołano instytucję konwersów, czyli braci świeckich (choć żyjących w celibacie), którzy zajmowali się prowadzeniem gospodarki, a obowiązki liturgiczne zostały im ograniczone do niezbędnego minimum. Zakonnicy ograniczyli długość modlitw chórowych, przywiązali natomiast większą wagę do pobożności osobistej. Cystersi celowali w poddawaniu się surowym postom, których orędownikami byli mistycy cysterscy. Mistycyzm był zresztą na tyle silnie zakorzeniony w zakonie, że z czasem przyniósł owoce w postaci wielkich jego przedstawicieli, takich jak Bernard z Clairvaux[4] czy Aelred z Rievaulx.

Swój sukces cystersi zawdzięczają z pewnością surowym zasadom, które odpowiadały duchowi epoki. Nie bez znaczenia jest też fakt, że zakon nie domagał się uprawnej ziemi z osadzoną na niej ludnością, fundacja klasztorów była zatem dużo tańsza niż w przypadku benedyktyńskich. Wreszcie ustanowienie instytucji braci świeckich sprawiło, że dostęp do życia zakonnego stał się większy dla szerokich, niewykształconych warstw społeczeństwa, które nie mogły zostać mnichami chórowymi. Paradoksalnie, miłujący ubóstwo cystersi stali się niebawem potęgą gospodarczą. Nieużytki błyskawicznie przekształcano w kwitnące folwarki. Z pomocą konwersów, taniej siły roboczej, mnisi pracowali wydajniej. Nie wszędzie jednak gospodarka opierała się na nich. Tam, gdzie kandydatów na braci świeckich było niewielu, zakonnicy wbrew swym zasadom przyjmowali darowizny ziemi z osadzoną ludnością poddaną. Taka sytuacja miała miejsce na przykład w Polsce. Najwcześniejsze fundacje cysterskie na ziemiach polskich związane są z ziemią małopolską: Jędrzejów (ok. 1140), Sulejów (1176), Wąchock (1179) i Koprzywnica (1185). Pochodzą one genealogicznie od opactwa Morimond. Prawie równocześnie z pojawieniem się opactwa w Jędrzejowie, ufundowano klasztor w wielkopolskim Łeknie, będący filią Altenbergu pod Kolonią. Drugim opactwem w Wielkopolsce był Ląd nad Wartą.

Główne linie klasztorne

Jak już wspomniano wcześniej, zakon cysterski sformalizował prawnie zasady rządzące strukturą zależności poszczególnych domów zakonnych od siebie. Powstała, obejmująca całą Europę, „wspólnota domów”, która opierała się na zasadach centralizmu. Znaczyło to tyle, że wszystkie jednostki klasztorne podlegały Kapitule Generalnej w pramacierzy – Cîteaux . Była ona centrum działalności politycznej, religijnej i ustawodawczej dla wszystkich domów cysterskich. Niewielki zakres autonomii poszczególnych jednostek uwidaczniał się w powstaniu hierarchii polegającej na wzajemnym podporządkowaniu. Początki tego procesu sięgają lat 1113-1118, kiedy wykształciły się zależności między opactwami na zasadzie linii genealogicznej. Filiacja[5], która jest praktycznym przełożeniem omawianej struktury, następowała w Europie w czterech głównych etapach, od 1198 r. do końca XV wieku. W pierwszym etapie, tj. 1113-1115, powstały cztery najważniejsze opactwa: La Ferte, Pontigny, Clairvaux i Morimond. Sprawowały one wspólnie częściową kontrolę nad Cîteaux , ale nie były nad nim zwierzchnie. Między owymi opactwami doszło do podziału terytoriów Europy na strefy wpływów, na których każde mogło zakładać własne filie. Nie jest to potwierdzone źródłowo, ale wniosek taki wynika z obserwacji praktycznego rozprzestrzeniania się każdego z ośrodków. Oto 14% klasztorów fundowanych za pośrednictwem Cîteaux zostało rozlokowanych przede wszystkim we Francji, na Wyspach Brytyjskich, w Hiszpanii i w Danii. La Ferte z udziałem ok. 6% objęło zasięgiem Francję i Włochy. Za pośrednictwem Clairvaux powstało ok. 49% klasztorów przede wszystkim w Europie Zachodniej i Północnej. Morimond natomiast z udziałem ok. 29% objął prawie wyłącznie Europę Środkowo-Wschodnią, w tym obszar Polski bez Pomorza Zachodniego[6].

Filie Altenbergu

Klasztor w Altenbergu, będący dziewiątą filią protoopactwa w Morimond, został ufundowany przez hrabiów Bergu Adolfa i Eberhardta jako 70. klasztor powstały w całym zakonie. Pierwsi zakonnicy przybyli tam w roku 1133 bezpośrednio z macierzy. Zabudowania sakralne wznoszono w latach 1133-1160 w stylu romańskim, który później zaczął przekształcać się w gotyk. Oprócz Altenbergu, na terenie Niemiec istniało ok. 11 opactw. Filie klasztoru altenberskiego były tworzone już w trakcie organizacji tegoż. Ich czas powstania przypada na lata 1136-1142, czyli na okres, kiedy cystersi przebywali jeszcze w grodzie hrabiów Bergu i budowali swoją siedzibę. Do 1153 roku Altenberg musiał oddelegować ze swego grona do nowo tworzonych filii ok. 26, a do końca XII wieku przynajmniej 52 zakonników. Pierwszą bezpośrednią filią Altenbergu był klasztor w Mariental (1136-1138). W końcowej fazie procesu fundacyjnego dla tego opactwa lub zaraz potem podjęte zostały pierwsze próby sprowadzenia cystersów z Altenbergu do Łekna w Wielkopolsce. Do tej samej linii filiacyjnej co Łekno należały więc: Mariental (Saksonia), Zinna (Brandenburgia) i Haina (koło Hesji).

Fundacja klasztoru w Łeknie

Dokument, który potwierdza założenie klasztoru cysterskiego w Łeknie, spisano w roku 1153. Jest to najstarszy, zachowany w oryginale dokument fundacyjny dla klasztoru. Do dziś zachowały się dwa oryginały tego aktu i kilka jego kopii. Zapis wystawiła kancelaria arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana. Fundatorem klasztoru był Zbylut z rodu Pałuków, jeden ze znaczniejszych przedstawicieli możnowładztwa regionalnego swych czasów. W źródłach określa się go mianem komesa[7]. W I połowie XII wieku tytuł milesa dzierżyli namiestnicy grodowi oraz urzędnicy państwowi. Sam o sobie Zbylut pisze w akcie fundacyjnym „Poloniae civis”, a ziemie, których dotyczy nadanie nazywa „wolną ojcowizną”. Niewiele wiadomo o jego życiu rodzinnym. Jego żoną była Zofia[8], miał dwóch braci – Sławnika i Piotra oraz synów, których imion nie znamy. Wszyscy oni także byli donatorami klasztoru łekieńskiego i zostali uwzględnieni w dokumencie fundacyjnym. Nekrolog łekieńsko-wągrowiecki podaje, że Zbylut zmarł 8 maja 1153 roku.

Według uchwał Kapituły Generalnej cystersów proces związany z erygowaniem opactwa kończyła konsekracja kościoła. Wystawienie dokumentu fundacyjnego nie pokrywa się jednak z czasem takiego wydarzenia, przynajmniej nic o tym ze źródeł nie wiadomo. Pośrednio jednak, na podstawie pewnych sformułowań zawartych w tekście dokumentów wnosić można, że w momencie ich wystawienia istniała już konsekrowana świątynia. Bardzo trudna do ustalenia jest droga wcześniejszych działań mających na celu powołanie nowego klasztoru w Łeknie. Nie wspominają o tym uchwały Kapituły Generalnej, nie zachowała się także tradycja klasztorna, która mogłaby tę kwestię przybliżyć. W samym dokumencie jest jednak zapis, którym sam Zbylut stwierdza, że „…z szacunkiem zaprosił, przyjął godnie i osiedlił…”[9] zakonników w Łeknie. Wnosić z tego możemy, że wystawienie dokumentu fundacyjnego kończyło całą „akcję” zakładania opactwa w Łeknie. Na temat daty sprowadzenia cystersów tamże panuje w literaturze duże zamieszanie. Najczęściej wymieniane propozycje, to daty: 1142, 1143, 1150 oraz inne, ale rzadziej. Franz Winter stwierdził, że pierwsza grupa mnichów przybyła do Łekna w roku lokacji, czyli 1143. Cały konwent przybył zaś dopiero w roku 1150. Z ostatnią datą można się zgodzić choćby na tej podstawie, że I tablica informacyjna klasztoru altenberskiego głosi: Anno domini 1150 fundata est abbatia de Luckna in Polonia, prima filia Veteris Montis. Problem pojawia się gdy spojrzymy na zapis II tablicy, która umieszcza fundację Łekna pod datą 1143, jako drugiej filii Altenbergu. Kronika wągrowiecka, spisana pod koniec XVI wieku, czas fundacji podaje za dokumentem Zbyluta na rok 1153. Najbezpieczniej jednak określić początki klasztoru łekneńskiego, za Jerzym Kłoczkowskim, na lata czterdzieste XII wieku. Ze względu na rozbieżność i małą wiarygodność źródeł lepiej unikać konkretnych dat poza rokiem 1153.

Pierwotne uposażenie klasztoru w Łeknie składało się z wsi Rgielsko, Straszewo i Panigródz – wszystkie w promieniu do 15 km od siedziby. Cystersi otrzymali także Jezioro Rgielskie (dziś ok. 147 ha powierzchni) oraz dochody z „forum cum taberna”, czyli z rynku z karczmą, które lokalizuje się w dzisiejszym Łeknie, po drugiej stronie Jeziora Łekneńskiego. Sam gród, na którym lokowano klasztor, położono na obszarze moreny dennej – rynny polodowcowej Jeziora Łekneńskiego, Jeziora Rgielskiego i Rgielskiego Południowego. Teren ten był półwyspem, połączonym z lądem od strony południowo-zachodniej, ale fosa czyniła zeń sztuczną wyspę. Do klasztoru przylegała osada, z którą obiekt liczył około 4 ha powierzchni. Całość, w momencie fundacji, oddalona była o ok. 1 km od najbliższych osiedli. Zabezpieczało to zapis o oddaleniu od siedzib ludzkich w Charta Caritatis. W latach 1153- 1173 klasztorowi łekneńskiemu nadana zostaje wieś Mątwy, której donatorem jest Bolesław Kędzierzawy. Do 1198 roku zakonnicy otrzymali 8 wsi, z czego cztery ofiarowała im najbliższa rodzina Zbyluta – jego żona, bracia i synowie. Późniejsze lata charakteryzował ciągły wzrost uposażenia Łekna oraz pewne zmiany terytorialne tak, że na koniec I połowy XIII stulecia klasztor był w posiadaniu 34 jednostek wiejskich pochodzących z nadań, ale utracił „forum cum taberna” w Łeknie. Przez następne pół wieku cystersi łekieńscy otrzymali 12 wsi, w tym 3 na Pomorzu, w efekcie w zamian odpadło jednak 9. Zakonnicy pozbywali się tych bardziej oddalonych od swej siedziby ośrodków w zamian za osady zlokalizowane bliżej. Do końca XIII wieku opactwo łekieńskie było w posiadaniu ok. 37 wsi. W I połowie wieku XIV oprócz nadań prowadzono także zamianę (3), sprzedaż (3) i zakup (8) wsi, w wyniku czego na koniec okresu stan posiadania opactwa wynosił ok. 53 wsi. Do roku 1400 zwiększył się on do ok. 58 osad.

Rozmieszczenie włości klasztornych cechowało się usytuowaniem w dwóch głównych kluczach: łekieńsko-wągrowieckim i pomorskim. Na Pomorzu zakonnicy mieli prawo bicia monety w nadanych im tam wsiach. Dochody przynosiły także jatki, jeziora, targi czy karczmy, z którymi najprawdopodobniej wiązała się produkcja piwa. Zapisy w Kronice wągrowieckiej mówią o darowaniu Skoków wraz z zamkiem i dochodami klasztorowi łekneńskiemu w 1377 roku. Miał tego dokonać Janusz z Podlesia – dziedzic miejscowości, wystawiając dokument donacyjny w Łeknie na ręce ówczesnego opata. Niestety w późniejszych dokumentach o Skokach niewiele się pisze, więc nie wiadomo czy rzeczywiście należały do cystersów. Samo opactwo łekneńskie, oprócz nabywania, zbywania i zamiany wsi, dokonywało także lokacji. Na prawie niemieckim utworzono kilkanaście osad, które z czasem zamieniały się w folwarki cysterskie – grangie. Donatorami i nabywcami ziem opactwa łekneńskiego były w ok. 72% osoby świeckie (królowie i książęta ok. 20%, możni ok. 52%), około 9% stanowili duchowni, a przypuszczalnie 19% podmiotów jest niepewnych. Spośród książąt donatorami byli m.in. Bolesław Kędzierzawy, Władysław Odonic, Świętopełk[10], Przemysł I (z bratem Bolesławem i matką Jadwigą), Sambor, Władysław Łokietek i królowie Wacław II oraz Kazimierz Wielki. Proporcjonalnie największy wkład w zwiększenie majątku klasztoru miał książę Przemysł I. Wśród nadań możnych na pierwsze miejsce wysuwają się zasługi rodu Pałuków, z którego pochodził Zbylut.

Fundacja klasztoru w Lądzie nad Wartą

Problem fundacji klasztoru cysterskiego w Lądzie nad Wartą jest niezwykle dyskusyjny, gdyż jego dokument fundacyjny, datowany na rok 1145, oraz cztery jego kopie to falsyfikaty. Ów rzekomy oryginał przechowywany jest w archiwum w Kolonii. Obok dokumentu kolońskiego istnieje jeszcze wersja, zamieszczona w kopiarzu klasztoru lądzkiego, będąca na przechowaniu Archiwum Państwowego w Poznaniu[11]. Dokument poznański jest krótszy, być może to wcześniejsza redakcja falsyfikatu kolońskiego. Datę fałszerstwa obu dokumentów datuje się na okres pomiędzy połową XII stulecia a lata 20. wieku XIV. Obie wersje różnią się od siebie merytorycznie; falsyfikat koloński, w stosunku do poznańskiego, jest rozszerzony o dodatkowe nadania i przywileje. Mała wiarygodność i skromna liczba źródeł, a także rozbieżności między nimi, każą uznać, że proces fundacyjny klasztoru w Lądzie rozpoczął się najprawdopodobniej w latach 80. XII wieku. Uwidocznione w źródłach z lat 1191 i 1193 zachwianie ciągu powstawania opactwa zostało zażegnane ok. roku 1193, a w roku następnym, lub dwa lata później, proces zakończył się. Klasztorem-matką Lądu było Łekno. Podobnych trudności co proces fundacyjny nastręcza osoba fundatora klasztoru lądeckiego. Falsyfikat koloński opatrzony jest pieczęcią księcia Mieszka Starego, która jest autentyczna, ale najprawdopodobniej została sporządzona prawdziwym tłokiem nielegalnie lub zdjęto ją z innego dokumentu. Zapiski w uchwałach Kapituły Generalnej z 1193 roku o osobie fundatora mówią lakonicznie „książę polski”. Także Bolesław Pobożny, pisząc w 1261 o Mieszku jako fundatorze, ma wątpliwości. Rozwiewa je dopiero przedstawiony mu zestaw dokumentów cysterskich na ten temat, lecz dziś wiemy, że i one były podrobione. Szczęśliwie także inne źródła wspominają o Mieszku Starym jako o fundatorze klasztoru lądzkiego. Potwierdza to na przykład Calendarium Landese[12], czy Roczniki Jana Długosza. Bez większych zastrzeżeń przyjąć więc można, że fundatorem klasztoru lądzkiego był Mieszko III Stary.

Ze względu na enigmatyczność źródeł, fałszerstwa i możliwości wieloznacznej interpretacji danych niemożliwe jest ustalenie miejsca lokacji opactwa w Lądzie z całą pewnością. Część badaczy przyjmuje, że od momentu fundacji klasztor lokowany był w miejscu, w którym dziś wznoszą się jego ruiny. Nie brakuje jednak innych propozycji umiejscowienia opactwa od jego początków. Niektórzy utożsamiają pierwotną siedzibę opactwa z miejscowością Kamień, która wspominana jest w dokumencie biskupa poznańskiego Pawła. Inni twierdzą, że na początku domeną cystersów lądzkich był bliżej nieokreślony wczesnośredniowieczny gród, skąd następnie przeniesiono go na wyższe partie skarpy nadwarciańskiej. Trzy dokumenty mówią o tej kwestii w sposób bezpośredni. Są to pismo Władysława Odonica z 1236 roku i arcybiskupa gnieźnieńskiego Pełki (Fulkona) z 1240 roku, które są falsyfikatami, oraz dokument biskupa poznańskiego Pawła z 1232 roku, uważany za oryginał. Z tego ostatniego wyczytać możemy, że klasztor był lokowany w dobrach biskupów poznańskich. Jego granice wyznaczały: położona w dolinie osada Kamień i Policko z leżącym niedaleko jeziorem i lasem z jednej strony, oraz wyspy Parsk i Sostna z drugiej. Trudność polega na pewnym zagmatwaniu opisu tych granic i dyskusyjnym położeniu wsi Kamień. Wiadomo jednak na pewno, że teren, na którym ulokowano opactwo, położony jest w środkowej części pradoliny Warty. Są to ziemie wilgotne, mułowo-bagienne, pod względem rolniczym słabe lub średnie[13].

Na obecny pocysterski zespół klasztorny w Lądzie składają się: budowla pochodząca z drugiej połowy XVII i pierwszej połowy XVIII wieku oraz wzniesione na wschód obiekty z wieku XX. Jego starsza zabudowa ze względu na brak szczegółowych badań archeologiczno-architektonicznych nie jest dokładnie znana i rozwarstwiona chronologicznie. Starszy od współczesnego[14] wygląd klasztoru prezentują różne przedstawienia ikonograficzne, na których z mniejszą lub większą dokładnością ich autorzy starali się pokazać widok opactwa. Nie należy jednak przywiązywać zbytniej wagi do dokładności tych przedstawień. Pierwotne uposażenie klasztoru w Lądzie nad Wartą jest również kwestią dyskusyjną. W falsyfikacie poznańskim, wśród wsi, których nadanie przypisuje się Mieszkowi III Staremu, wymienionych jest 13 osad, podczas gdy dokument koloński podaje ich 17, jako uposażenie pierwotne klasztoru. Ponadto falsyfikat niemiecki zawiera wzmiankę o dwóch immunitetach nadanych cystersom, o których nie mam mowy w jego polskim odpowiedniku. Owo nadanie prawne ma swój oddźwięk w dokumencie księcia kujawsko-łęczyckiego Kazimierza z 1251 roku, ale jest to pismo wysoce podejrzane pod względem jego autentyczności. Po uposażeniu pierwotnym kolejne nadania klasztor otrzymuje najprawdopodobniej w I połowie XIII stulecia. Na koniec tego okresu stan własności ziemskiej opactwa wynosił ok. 21 wsi łącznie z uposażeniem pierwotnym. Następne półwiecze przyniosło cystersom ponad dwukrotne zyski w ziemi, gdyż ok. roku 1300 majątek ziemski klasztoru zlokalizowany był w ok. 46 miejscowościach. Jest to także moment największej ilości dokonanych zamian (zamieniono 12 wsi). Stulecie XIV charakteryzuje się mniejszym przyrostem terytorialnym. Do końca jego I połowy nabyto tylko 13 miejscowości i kolejnych 10 do końca II. Tak więc, cystersi lądzcy kończyli wiek XIV ze stanem posiadania ziemskiego w wysokości ok. 57 miejscowości, o ile można to zrekonstruować, biorąc pod uwagę znane nabytki, zbytki i zamiany. Ziemie opackie zlokalizowane były zarówno w Wielkopolsce, jak i na Pomorzu. W omawianym okresie cystersi mieli w posiadaniu jedno miasto – Lądek. W 1407 roku prawa miejskie otrzymał także Zagórów. Nadziały ziemskie uzupełniały jeziora i lasy, do nich zalicza się np. jezioro Gopło. Klasztor lądzki miał prawo połowu ryb na Warcie między Sieradzem i Włocławkiem, oraz w innych zbiornikach wodnych. Otrzymał także liczne immunitety ekonomiczne, sądowe i regalia. Gospodarka cystersów lądzkich opierała się głównie na hodowli i rolnictwie, podobnie jak w przypadku klasztoru łekneńskiego. W dokumentach lądzkich mowa jest jednak o hodowli owiec i polowaniach na bobry, czego nie można znaleźć w opactwie w Łeknie. Donatorami dóbr na rzecz klasztoru w Lądzie (w tym kupna i zamiany) w ok. 69% były osoby świeckie, w tym królowie i książęta w ok. 39%, a możni w ok. 26%. Dobra ziemskie nadawane przez duchownych wynosiły tylko ok. 8% całości nadań. Przy bardzo wielu donacjach nie ma niestety pewności co do ich donatorów (ok. 20%). W procesie osadzania wsi na prawie niemieckim cystersi lądzcy utworzyli ok. 17 osad, w tym 4 na Pomorzu Gdańskim.

Jan Posadzy

Bibliografia:

– Andrzej M. Wyrwa „Opactwo cysterskie Łekno – Wągrowiec. Zarys dziejów”, Poznań 1998;

– Andrzej M. Wyrwa „Procesy fundacyjne wielkopolskich klasztorów cysterskich linii altenberskiej”, Poznań 1995;

– Opactwo cysterskie w Lądzie nad Wartą. Wstępne, sondażowe badania wykopaliskowe w 2006 r., Architectus, nr 1 (23), s. 41 – 52, Wrocław 2008;

– Andrzej M. Wyrwa „Klasztor cysterski w Łeknie (połowa XII – koniec XIV wieku: zarys dziejów)”, Łekno – Poznań 2003.

Źródła:

– Dokument fundacyjny klasztoru cystersów w Łeknie 1153, Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski I, nr 18;

– Falsyfikat fundacyjny klasztoru cystersów w Lądzie, kopiarz klasztoru lądzkiego, Archiwum Państwowe w Poznaniu, sygn. Ląd-Cyst. C. 12, nr 1

Kategoria: Historia, Publicystyka, Religia