Jerzy Pysiak: Król i Korona Cierniowa. Kult relikwii we Francji Kapetyngów

W spektrum zainteresowania polskiej historiografii dzieje szeroko rozumianej kultury umysłowej w Europie Zachodniej doby wieków średnich, zrodzonej tam myśli politycznej, wreszcie zagadnienie mitologizacji i ideologii władzy, etc. zajmowały jak dotąd bardzo niewiele miejsca. Brakowało odpowiednich tradycji naukowych. Ostatnio ta ze wszech miar negatywna tendencja zaczyna jednak ulegać zmianie (co prawda – powolnej), a na rynku pojawiają się publikacje zarówno nowatorskie w zakresie tematu, jak również doskonale przygotowane i udokumentowane.

Wśród najważniejszych wydanych ostatnio książek, podejmujących zagadnienia oscylujące wokół zarysowanego przed chwilą spektrum problemowego, wymienić trzeba tom pt. "Król i korona cierniowa. Kult Relikwii we Francji Kapetyngów" dr Jerzego Pysiaka, jednego z najlepszych obecnie polskich znawców dziejów średniowiecznej Francji. Efektem jego badań stała się – by użyć słów prof. Henryka Samsonowicza – pierwsza od dawna tak poważna rozprawa, wpisująca się w "tematykę dotyczącą fundamentalnych problemów dotyczących podstaw ideowych i ustrojowych instytucji państwowych w wiekach średnich. (…) stanowi [ona] ciekawy punkt wyjścia do pogłębionych rozważań, które pomagają poznać i zrozumieć ideologię rozwiniętych cywilizacyjnie państw Europy średniowiecznej – na pierwszym miejscu Francji, lecz również zachodniego Cesarstwa i Anglii".

Głównym tematem pracy jest kwestia związków zachodzących między dwoma płaszczyznami funkcjonowania średniowiecznego państwa, na pozór różnymi – w rzeczywistości przenikającymi się w spirali zależności, a nierzadko również sporu o prymat. Osią rozważań jest jedenastowieczna, apokryficzna legenda o karolińskiej translokacji relikwii Korony Cierniowej do królestwa Franków – w tym jej geneza i wpływ na późniejszą tradycję literacką, a także próba rekonstrukcji kultywowanej przez królów z dynastii Kapetyngów czci, którą okazywali oni relikwiom w ogóle, a Koronie Cierniowej w szczególności. 

Kompozycja pracy stanowi jej niewątpliwy atut. Całość podzielono na trzy części, z których pierwsza omawia najstarsze teksty założycielskie przekazu o przewiezieniu Korony do państwa Karola Wielkiego, a także ich recepcję w późniejszej literaturze aż do czasów panowania Ludwika Świętego.  Autor rozpoczyna od Descriptio qualiter Karolus Magnus Clavum et Coronam a Constantinopoli Aquisgrani detulerit qualiterque Karolus Calvus hæc ad Sanctum Dionysium retulerit, zestawia ją ze źródłami omawiającymi wyprawę Karola Wielkiego do Ziemii Świętej (Kronika Benedykta z Sant’Andrea del Monte Soratte,  Liber de constitutione Karrofensis cenobii, Libellus de translatione sanguinis Domini z opactwa Reichenau), a w dalszej części analizuje problem recepcji Descriptio qualiter aż do czasów panowania Ludwika Świętego włącznie (znajdziemy tu więc nawiązanie do stanowiącego przykład hagiograficznego ujęcia postaci cesarza De sanctitate Karoli Magni, omówienie literatury wernakularnej, Pelerinage de Charlemagne, Karlamagnus saga, ponadto analizę pomniejszych przekazów kronikarskich: Gesta episcoporum Mettensium, dzieł Helinanda z Froidmont i Wincentego z Beauvais, Kroniki Pseudo-Turpina, Chronique des rois de France Anonima z Bethune, Chronique rimee Filipa Mouskesa czy Wielkich kronik Francji Primata z Saint-Denis). Ważnym, zarazem zaś dopełniającym obrazu całości elementem narracji, jest zaprezentowanie wpływu, jaki omawiana tu tradycja wywarła na ikonografię najważniejszych miejsc kultu czasów Kapetyngów: a więc Saint-Denis i Chartres.

Co ważne: poza zreferowaniem genezy źródeł i przywołaniem dyskusji na ich temat Autor dokonał również streszczenia zawartości każdego z tekstów, co w przypadku czytelnika nie dysponującego porównywalną doń wiedzą merytoryczną znacznie zwiększa przystępność książki.

Część druga skupia się na omówieniu czci, którą królowie Francji oddawali relikwiom na przestrzeni XII wieku (panowanie Ludwika VI, Ludwika VII i Ludwika Augusta). Autor traktuje to spektrum bardzo szeroko: analizuje np. uczestnictwo królów w translacjach lub autentyfikacjach relikwii, wystawienia na widok publiczny relikwii świętego Dionizego w opactwie Saint-Denis w XII wieku, cudowne uzdrowienia królów w XII i XIII wieku, dokonane dzięki relikwiom świętego Dionizego i Korony Cierniowej, omawia stanowisko monarchii kapetyńskiej wobec kultu relikwii Korony Cierniowej oraz kultu relikwii świętego Dionizego na podstawie źródeł hagiograficznych; podnosi ponadto zagadnienie kultu relikwii Męki Pańskiej z Saint-Denis od początku XII wieku do pierwszych lat panowania Ludwika Świętego i tzw. Świętej Korony z St. Denis. Ciekawy poznawczo i ważny dla całości jest moment wyjścia poza teren Francji i odniesienie wpływu, jaki kult relikwii właściwy dla Paryża wywarł w Anglii, a także na dworze cesarskim.

I wreszcie część trzecia, stanowiąca dopełnienie poprzednich i kulminację książki, dotycząca kultu relikwii za panowania Ludwika Świętego. Podobnie jak poprzednie, jest ona oparta na bogatej warstwie faktograficznej i źródłach zarówno francuskich, jak też obcych (przede wszystkich hagiograficznych kronikarskich). Oprócz tego Autor podjął udaną próbę rekonstrukcji translacji  Korony cierniowej z roku 1239, a także przeniesienia innych relikwii pasyjnych do Paryża w latach 1241–1242. Omawia też rozwój kultu tychże relikwii w nowym miejscu ich przechowywania.

Książkę zamyka zakończenie, podsumowujące dotychczasowe ustalenia i definiujące stosunek translacji i kultu Korony Cierniowej za panowania Ludwika Świętego do czci oddawanej relikwiom pasyjnym za czasów jego poprzedników.

Jak już kilkukrotnie podkreśliłem, przedmiotowa praca powinna zająć niezwykle ważne miejsce w dorobku historiografii polskiej ostatnich lat. Jest monografią poświęconą sferze przenikania się sacrum i profanum, a także procesowi uświęcania władzy królewskiej za pomocą relikwii. Są to zagadnienia ważne z punktu widzenia zrozumienia mechanizmów specyficznych dla czasów, w których omawiane zjawisko zachodziło, poznania jednego z najważniejszych źródeł średniowiecznej myśli politycznej, a także uzyskania szerszej wiedzy o kontekście, w którym wszystko to, co czym pisze autor omawianego dzieła, jest osadzone. Nie należy bowiem zapominać, że wzrost popularności legendy zbiega się w czasie z nasileniem walki o prymat władzy duchownej i świeckiej, zapoczątkowanej pod koniec XI wieku, a kontynuowanej (przynajmniej na płaszczyźnie ideowej) w trakcie kolejnych stuleci. Jest to także czas krucjat, których motywacja wiele zyskiwała na powiązaniu ich z Karolem Wielkim (znamienny jest tu zwłaszcza tytuł jednego z podrozdziałów: "Ludwik Święty jako nowy Karol Wielki", jasno określający zarówno wymowę tekstu, który po nim następuje, jak też podsumowujący dążenia ideowe wymienionego w nim króla).

Dyskutując wszystko to, o czym dotąd powiedziano, Dr Pysiak przedstawia nie tylko warstwę ideową samą w sobie, lecz również sposób jej komunikacji, zmiany w tym zakresie zachodzące od XII wieku, a także wpływ przedmiotowej legendy i jej przekazu na świadomość polityczną ówczesnej elity.

Niewątpliwym atutem rozprawy jest bogata warstwa faktograficzna (co już podkreśliłem), ale także obszerna bibliografia (s. 384 – 448), stanowiąca nieocenioną pomoc dla każdego, kto zechce podejmować badania o takim samym lub zbliżonym profilu tematycznym. Nieliczne niedociągnięcia stylistyczne z pewnością nie deprecjonują wartości dzieła. Osobiście w kilku przypadkach brakuje mi jedynie zajęcia przez Autora bardziej określonego stanowiska wobec referowanego tematu, a nie tylko ograniczania się do omówienia faktografii lub stanu badań. Przykładem jest tu np. datacja Descriptio qualiter.

Strona graficzna tomu oraz projekt oprawy wypada bardzo dobrze. Zarówno zastosowane ilustracje, doskonale komponujące się z treścią, jak też miękka, choć wysokiej jakości, okładka, dodatnio wpłyną na wrażenia estetyczne.

Mariusz Matuszewski

Tytuł: Król i Korona Cierniowa. Relikwii we Francji Kapetyngów
Autor: Jerzy Pysiak
Data wydania: 2012
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego
Oprawa: miękka
ISBN: 978-83-235-0863-2

Strony: 472
Cena: przedział 51 – 56 zł (w zależności od księgarni).

Kategoria: Mariusz Matuszewski, Recenzje