Gabiś: Erik von Kuehnelt-Leddihn

Austriacki filozof polityczny i historyk idei Erik Maria Ritter von Kuehnelt-Leddihn urodził się 31 VII 1909 r. w Tobelbad k. Grazu, zmarł 26 V 1999 r. w Lans (Tyrol). Studiował prawo cywilne i kanoniczne w Wiedniu, następnie ekonomię i nauki polityczne w Budapeszcie, gdzie obronił doktorat, i ponownie teologię w Wiedniu. W 16 roku życia zaczął pisać do gazet m.in. do londyńskiego „Spectatora”. Kiedy miał 20 lat, został korespondentem jednego z węgierskich dzienników w bolszewickiej Rosji, gdzie spędził dwa lata. W 1935 r. przebywał w Anglii ucząc historii w jezuickim Beaumont College (Windsor). W 1937 r. ożenił się hrabiną Christiane Goess. W tym samym roku wyjechał do USA, gdzie wykładał w Georgetown University. Odwiedził Hiszpanię w trakcie wojny domowej. Po powrocie do USA kierował wydziałem historii w St. Peter´s College (Jersey City). Następnie wykładał na Fordham University i w Chestnut Hill College (Filadelfia). W 1947 r. powrócił do Austrii i zamieszkał w górskiej wiosce Lans. Poznawszy do 1955 r. wszystkie kraje europejskie, zaczął podróżować po innych kontynentach jako wolny pisarz, dziennikarz, wykładowca. Odwiedził ponad 100 krajów, niektóre kilkakrotnie, zbierając informacje, konwersując i dyskutując z „tubylcami”, w czym była mu pomocna znajomość języków: mówił płynnie ośmioma językami, znał biernie i potrafił się porozumieć jeszcze w jedenastu innych (m.in. znał język japoński, węgierski, hebrajski i polski). Współpracował z niemieckim wydawnictwem encyklopedycznym Brockhaus. Malował obrazy, od 1971 r. wystawiane w galeriach, fotografował, zbierał znaczki, uwielbiał podróżować autostopem. Jego książki, eseje i artykuły ukazywały się w 26 krajach świata w 15 językach.

Pisał również powieści polityczno-religijne: oprócz bestselleru Jesuiten, Spiesser, Bolschewiken (Salzburg 1933, wyd. polskie Jezuici, burżuje, bolszewicy, Poznań 1937), opublikował jeszcze kilka innych, które jednak nie zostały bestsellerami: Die Anderen (jako Tomislav Vitezović, Zürich 1932), Über dem Osten Nacht (Salzburg 1935), Moscow 1997 (New York 1940, wyd. ponownie w 1961 jako Der gefallene Engel oder Moskau 1997, Freiburg in Br. 1961), Black Banners (Caldwell 1952), Die Gottlosen (Salzburg 1962).

Kuehnelt-Leddihn był „Privatgelehrte” w dawnym stylu, erudytą o encyklopedycznej wiedzy w dziedzinie religii i teologii, historii politycznej i społecznej, znawcą kultur i obyczajów, arystokratyczno-kosmopolitycznym grandseigneurem rodem ze „Starej Europy”. Ernst Jünger pisał o nim, że jest jak samotny ostrokrzew zakorzeniony głęboko w humusie dawnej Austrii, i żywym dowodem na to, że nie ma już dziś ani nurtów, ani szkół, są tylko wielcy samotnicy. Określał się jako „skrajnie prawicowy katolicki arcyliberał“ – liberał w stylu A. de Tocqeuville’a czy lorda Actona i zwolennik rządu minimum. W 1946 r. należał do założycieli grupującego amerykańskich i europejskich zwolenników klasycznego liberalizmu Mont Pelerin Society. W 1961 r. wystąpił z Towarzystwa wraz z grupą niemieckich „ordoliberałów” o bardziej konserwatywnych poglądach, życzliwszych dla Kościoła katolickiego i chrześcijańskiego dziedzictwa.

Za podstawowy cel swojej działalności pisarskiej od początku uznawał Kuehnelt-Leddihn poszukiwanie dróg zachowania wielkiej europejskiej tradycji ludzkiej wolności, zagrożonej przez totalitarne prądy różnych odcieni, których genezę i naturę przedstawił w swoim opus magnum Liberty or Equality? (Caldwell, Idaho, 1952, wyd. niem. Freiheit oder Gleichheit? Die Schicksalsfrage des Abendlandes, Salzburg 1953). Owa „summa theologica całej jego filozofii politycznej” (John Lukacs) zawierała wszystkie najważniejsze kategorie pojęciowe i historyczne oceny, na których oparł Kuehnelt-Leddihn całą swoją późniejszą twórczość. Wydana w USA wywarła wpływ na powojenny amerykański ruch konserwatywny, z którym Kuehnelt-Leddihn – opowiadający się za porozumieniem prawicy po obu stronach Atlantyku, i szerzej, pomiędzy narodami anglojęzycznymi i narodami kontynentalnej Europy – związany był od końca lat 30. Z pewnym uznaniem w środowiskach konserwatywnych w USA spotkała się już jego wcześniejsza książka The Menace of the Herd or Procrustes at Large (Milwaukee 1943) opublikowana pod pseudonimem Francis Stuart Campbell, w której Kuehnelt-Leddihn ostrzegał przed ochlokratycznymi tendencjami w demokracji. Na początku lat 50. należał do kręgu ideowych założycieli czołowego amerykańskiego konserwatywnego periodyku „The National Review”, do którego pisał regularnie przez 35 lat pełniąc rolę jego europejskiego korespondenta. Każdego roku jeździł na wykłady do USA, aby przybliżać Amerykanom historię Europy i jej tradycje. Ten sam cel przyświecał książce The Intelligent American’s Guide to Europe (New Rochelle 1979), w której przedstawiał na użytek „inteligentnego” amerykańskiego czytelnika europejskie narody, ich języki, religie i kultury. Za swój obowiązek uważał też pokazywanie Amerykanom prawdziwej wiedzy o historii ich kraju, co czynił przypominając im np., że nie było „rewolucji amerykańskiej”, a jedynie wojna o niepodległość, że USA powstały jako republika, a nie demokracja, zaś Ojcowie Założyciele byli arystokratami mającymi w pogardzie rządy większości.

Współpracował z amerykańskimi czasopismami i organizacjami konserwatywnymi takimi jak Philadephia Society i Acton Institute – przez wiele lat należał do rady programowej Instytutu i do redakcji jego dwumiesięcznika „Religion and Liberty”. Publikował też w „Modern Age” i w „The Freeman”.

W 1982 r. Kuehnelt-Leddihn opracował końcową wersję tzw. Deklaracji Portlandzkiej (The Portland Declaration: A Guide for the Free World, New York 1982, w języku pol. w „Stańczyku” 1991, nr 14) – która miała służyć jako ideowo-światopoglądowa busola dla części amerykańskich środowisk konserwatywnych biorących udział w reaganowskiej „konserwatywnej rewolucji”, ale która posiada także bardziej uniwersalny charakter.

Kuehnelt-Leddihn uważał, że człowiek jest istotą ideologiczną, stąd krytykował czysto pragmatyczne, zdroworozsądkowe, antyideologiczne nastawienie wielu środowisk konserwatywnych, które zostawia wolną przestrzeń dla rozprzestrzeniania się ideologii lewicowych. W Die recht gestellten Weichen. Irrwege, Abwege, Auswege (Wien 1989) podjął próbę stworzenia zarysu prawicowej ideologii.

Drugim, obok amerykańskiego, kręgiem jego oddziaływania była konserwatywna prawica Austrii i Niemiec. Po powrocie do Europy włączył się aktywnie w rekonstrukcję niemieckiego konserwatyzmu próbującego wyjść z cienia Trzeciej Rzeszy. Należał do współpracowników wychodzącego w latach 1946-58 miesięcznika „Neues Abendland”, który stanowił platformę dla całej katolickiej, czy szerzej chrześcijańskiej prawicy niemieckiej. Od lat 70. XX wieku związał się na stałe z wychodzącym w Monachium dwumiesięcznikiem konserwatywnym „Criticón”, najważniejszym organem niemieckiej prawicy konserwatywnej po 1968 roku. Jego artykuły i eseje ukazywały się także na łamach „Zeitbühne”, „Frankfurter Hefte”, „Merkur”, „Wort und Wahrheit”, „Deutschlandmagazin”, „Theologisches”, „Die Furche”, „Hochland”, „Die Presse”, „Die Welt”. W Polsce jego teksty opublikowały „Stańczyk” i „Pro Fide Rege et Lege”.

Wspierał ruch paneuropejski Otto von Habsburga. Nie tracił z pola widzenia swojej austriackiej ojczyzny, której poświęcił dwie książki: Austria Infelix oder die Republik der Neidgenossen (Wien 1983) oraz Von Sarajevo nach Sarajevo. Österreich 1918-1996 (Wien 1996).

Kuehnelt-Leddihn nie nazywał siebie „konserwatystą”, bo, jak twierdził, musiałby wówczas konserwować np. demokrację pochodzącą wszak ze starożytności, a tego jako krytyk demokracji i monarchista czynić nie mógł. Zwracał też uwagę na to, że Kościół katolicki nie jest konserwatywny, gdyż tak jak żywe drzewo ma trwałe korzenie, zawsze ten sam pień i stoi w tym samym miejscu, ale rośnie i zmienia koronę. Jako Miles Christianus i wierny Tradycji homo catholicus uważał, że potrzebna jest ofensywna obrona wartości chrześcijańskich, bowiem cywilizacja europejska jest niemożliwa bez Kościoła i chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo z jego koncepcją człowieka jako Imago Dei, człowieka-osoby i człowieka-twórcy stanowi wedle Kuehnelt-Leddihna podwalinę wolności i jedyny skuteczny środek dla jej zachowania. Kościołowi, teologicznym, politycznym i ekonomicznym prądom w jego łonie, możliwościom i formom egzystencji chrześcijańskiej w czasach współczesnych poświęcił książki: Zwischen Ghetto und Katakombe. Von christlicher Existenz heute (Salzburg 1960), Christliche Sozialromantiker (Zürich 1964), The Timeless Christian (Chicago 1969), Kirche und Moderne – Moderne Kirche? (Graz 1994), Kirche kontra Zeitgeist. Aufklärung für „Aufgeklärte” (Graz 1998). W Das Rätsel Liebe. Materialien für eine Geschlechtertheolgie (Wien 1975) zajął się chrześcijańskim wymiarem miłości erotycznej. Tuż przed śmiercią ukończył kilkusetstronicowe dzieło Weltweite Kirche. Begegnungen und Erfahrungen in sechs Kontinenten 1909-1999 (Stein Am Rhein 2000) będące utrzymaną w osobistym tonie relacją o spotkaniach i doświadczeniach z prawie całego zeszłego stulecia dokonaną przez wnikliwego obserwatora misji Kościoła na całym świecie, misji prowadzonej w lokalnych odmianach i formach wyrazu, w różnych kulturalnych, społecznych i politycznych warunkach.

Pisząc o sprawach Kościoła i religii nigdy nie omieszkał schłostać biczem drwiny „lewicowo-liberalnych” katolików, do których żywił szczególnie mocną niechęć i których uważał za typowych przedstawicieli dominującego w polityce i kulturze gatunku zwanego przezeń „papuleonem”, czyli krzyżówki papugi i kameleona. Kuehnelt-Leddihn uważał, że jakakolwiek „wyzwoleńcza teologia” nie znajduje żadnego oparcia w Nowym Testamencie, który jest raczej przesłaniem nierówności: słowo „isotes” (równość) nie występuje w Nowym Testamencie, natomiast słowo „eleutheria” (wolność) znajdziemy w nim wielokrotnie. Zwykł mawiać, że nie ma równości ani w Niebie, ani w Czyśćcu, a jedynie w Piekle, czyli tam, gdzie jest jej właściwe miejsce.

Bezkompromisowy antyegalitaryzm był osią jego filozofii politycznej i pryzmatem, przez który oceniał nurty polityczne, ideologie i ustroje. Zakorzeniony w tradycji wielonarodowej monarchii habsburskiej przeciwstawiał ideę wertykalnie i personalistycznie nakierowanej chrześcijańskiej monarchii (cesarstwa, imperium, Rzeszy) kolektywistycznym, ubóstwiającym człowieka, horyzontalnie nakierowanym „geocentrycznym” populizmom – demokratyzmowi, etnicznemu nacjonalizmowi, faszyzmowi, rasizmowi, komunizmowi, narodowemu i międzynarodowemu socjalizmowi. Wszystkie te zgodne z „duchem czasu” ideologie polityczne zaliczał do lewicy i analizował je jako fenomeny duchowo-kulturalne i historyczne m.in. w Leftism: from de Sade and Marx to Hitler and Marcuse (New Rochelle 1974) (rozszerzone wyd. Leftism Revisited: from de Sade and Marx to Hitler and Pol-Pot, Washington 1990). Markiza de Sade uważał Kuhnelt-Leddihn za patrona lewicy, a sadyzm za konstytutywną cechę lewicowości. Jego definicja lewicowca brzmiała: „pozbawiony poczucia honoru i poczucia humoru marzyciel-utopista”. W koncepcjach politycznych i ideach lewicy nie znajdował nic godnego zachowania i dowodził, że zawsze i w każdych okolicznościach „Right is right and Left is wrong”.

Historię XIX i XX wieku, opisaną, jak zwykle, z „rewizjonistycznym” zacięciem przez Kuehnelt-Leddihna w Die falsch gestellten Weichen. Der Rote Faden 1789-1984 (Wien 1985), określiły według niego trzy wielkie zrodzone z oświeceniowo-demokratyczno-antychrześcijańskiego ducha lewicowe rewolucje: francuska, bolszewicka i narodowosocjalistyczna. Bardzo silnie podkreślał również kluczowe znaczenie I wojny światowej, która zniszczyła monarchie europejskie i zapoczątkowała erę demokratycznych wojen totalnych. Jego ostatni esej ukończony przed śmiercią nosi tytuł „Monarchy and War” – opublikowany został pośmiertnie w książce zbiorowej pod red. H.-H. Hoppego The Myth of National Defence: Essays on the Theory and History of Security Production (Ludwig von Mises Insitute, Auburn AL, 2003).

W bogatej twórczości Kuehnelt-Leddihna na uwagę zasługują jeszcze takie pozycje jak Die Urväter Amerikas (pod pseudonimem Chester F. O’Leary, Wien 1949); Wanderwege (Zürich 1961), Democracy revisited (Philadelphia 1962), Schicksalsfragen der westlichen Zivilisation (Zürich 1965), Lateinamerika. Geschichte eines Scheiterns (Osnabrück 1967), Hirn, Herz und Rückgrat (Osnabrück 1968), Amerika – Leitbild im Zwielicht (Einsiedeln 1971), Luftschlösser, Lügen und Legenden (Wien-München 1972), Narrenschiff auf Linkskurs (Graz 1977), Rechts, wo das Herz schlägt. Ein Panoptikum für garantiert unmoderne Menschen (Graz 1980), Die Demokratie. Eine Analyse (Graz 1994).

Cechą, która wyróżnia całe pisarstwo Kuehnelt-Leddihna, i która sprawiała, że był tak lubianym i cenionym autorem w kręgach amerykańskiej i europejskiej prawicy, była nie tylko olbrzymia erudycja – czytał i znał na wylot zarówno wybitnych myślicieli – wszystkich wybitnych myślicieli z przeszłości i teraźniejszości zaliczał do prawicy – jak i autorów zapomnianych i przemilczanych, których odkrywał dla swoich czytelników. Równie ważny jak jego uniwersalna wiedza jest jego styl, w którym profesorska uczoność miesza się z lekkim gawędziarskim tonem, erudycyjnym popisom towarzyszą zabawne anegdoty, ironiczne i złośliwe komentarze i aforyzmy, zabawne puenty i bon moty, poważna refleksja filozoficzna i teologiczna łączy się z celnymi psychologiczno-fizjognomicznymi portretami osób znanych lub nieznanych osobiście autorowi, syntetyczne sądy historiozoficzne przerywane są wycieczkami do „buduaru historii światowej”.

Tomasz Gabiś

Bibliografia

J. Bartyzel (współautor T. Mysłek), Naród i Rzesza w oczach tradycjonalisty, „Polityka Polska” 1989, nr 12; W. Buckley, [wstęp do:] E. v. Kuehnelt-Leddihn, Leftism Revisited, Waszyngton 1990; T. Gabiś, Eryk von Kuehnelt-Leddihn: człowiek i dzieło, „Stańczyk” 1991, nr 14; J. Lukacs, Erik von Kuehnelt-Leddihn: A memoir, „Intercollegiate Review”, jesień 1999; J. Winckler, Der Letzte von gestern. Für Kuehnelt-Leddihn führten alle Wege nach Rom, „Junge Freiheit”, 2000, nr 43; C. von Schrenck-Notzing, Die nicht so einsame Stechpalme, „Criticon”, wrzesień 2000, nr 167; M. J. Chodakiewicz, Żywot prawego człowieka, „Templum”, 2001, nr 1.

Przedruk za zgodą Autora.

Kategoria: Historia, Myśl, Polityka, Publicystyka