Engelbrecht: Literatura flamandzka i holenderska widziana oczami czeskich tłumaczy katolickich

Wstęp

Z punktu widzenia katolickiego uniwersytetu interesującą wydaje się analiza tego, na ile widoczna jest specyficznie katolicka percepcja literatury niderlandzkojęzycznej. Przyczynkiem do tego było stwierdzenie sprzed kilku lat, mówiące, że czeski sposób odbioru ważnego dziewiętnastowiecznego flamandzkiego pisarza, Conscience’a, dotyczy nie tyle jego prac o charakterze nacjonalistycznym, ale socjalno-realistycznych powieści i opowiadań oraz że większość z tych tłumaczeń ukazała się w gazetach katolickich lub wydana została przez katolickich wydawców (Engelbrecht 2011). W tym artykule, po krótkim wstępie o pozycji katolicyzmu w Czechach, przyjrzę się roli katolickich tłumaczy i wydawców w percepcji literatury holenderskojęzycznej w tłumaczeniu.

Kościół katolicki w Czechach

Republika Czeska ustami swoich polityków stara się przedstawić jako „najbardziej ateistyczne państwo Europy”. Istnieje tam oficjalny związek ateistyczny Ateisté ČR, a prezydenci, tak poprzedni Václav Klaus jak i obecny Miloš Zeman, przyznają otwarcie, że są ateistami. Statystyki zdają się potwierdzać to, że Czechy są państwem ateistycznym: według Eurobarometru 2010¹ tylko 16% Czechów wierzy w osobowego boga, a 37% nie wierzy w ogóle w jakąkolwiek istotę boską. Najwyżej 44% wierzy, że jest jakaś „duchowa moc”. Pierwsza liczba jest najniższą w Unii Europejskiej. Ze swoim stricte ateistycznym punktem widzenia Czechy znajdują się jeszcze za byłymi Niemcami Wschodnimi (62%) i Francją (40%), a co do „cośizmu” Czechy stoją za krajami bałtyckimi i skandynawskimi. Dla Holandii procenty wyglądają następująco: 28% (bóg osobowy), 30% (brak jakiejkolwiek istoty duchowej) i 39% („coś”); dla Belgii to odpowiednio 37%, 27% i 31%.

Także rodzime, czeskie dane wskazują na niski stopień religijności. Szczególnie rzuca się w oczy ogromna różnica między ilością ludzi, którzy podczas spisu ludności w 2001 określili się, jako wierzący (32,1%, 26,8% to rzymsko-katolicy), a danymi z 2011 roku (20,6%, 10,9% rzymsko-katolicy).² Zmiana o ponad połowę w ciągu 10 lat.

Należy to jednak zrelatywizować, biorąc pod uwagę odpowiedź ludzi podających się explicite za niewierzących. Liczby to 59% w 2001 i 34,2% w 2011 roku. Co prawda nie jest to spadek o połowę, ale jednak bardzo znaczny. Wiele osób więc „zniknęło” ze statystyki. Kto mieszka w Czechach i chodzi w niedzielę do kościoła wie, że kościoły w regionach bardziej religijnych (w przybliżeniu Środkowe i Południowe Morawy, Wyżyna „Vysočina” między Morawami, a Bohemią³) nie stały się bardziej puste. Czymś normalnym jest, że ksiądz, który często ma pod opieką więcej niż jedną parafię, odprawia jednak w niedzielę więcej niż tę jedną obowiązkową mszę. Także tutaj popyt wyznacza podaż. Rozwiązaniem zagadki jest to, że pytanie o religię w 2001 roku było obowiązkowe, a w 2011 nie. Blisko połowa Czechów uznała, że nie chce odpowiedzieć na to pytanie, a wśród nich około połowa wierzących. Według danych Kościoła katolickiego od około 375.000 (2009) do 415.000 (1999) osób chodzi co tydzień do kościoła (2009).⁴ Jeśli te liczby się zgadzają, to oznacza to 15,1% tych, którzy określali się w 2001 jako katolicy i nawet 32,5% tych, którzy jako katolicy zarejestrowali się w roku 2011. Dla porównania: w Holandii 17% katolików (stanowiących 26% ludności) chodzi regularnie do kościoła (CBS 2014)⁵ – gdzie “regularnie” oznacza przynajmniej raz w miesiącu. Dla Flandrii procenty wyglądają następująco: na całość – 56% katolików, około 9% chodzi regularnie do kościoła (Hooghe-Quintelier-Rees­kens 2006)⁶.

Liczby te pokazują wyraźnie, że chrześcijanie w Czechach stanowią mniejszość, ale także, że pozycja Kościoła katolickiego nie jest wcale o wiele słabsza niż w Europie Zachodniej. Jednak widać, że kościoły mają wyraźne problemy tożsamościowe, co jest skutkiem historii Czech.

Kościół jako “zdrajca ludu”.

Obraz „ateistycznych Czech” datuje się od XIX wieku i powstawał przede wszystkim podczas tak zwanego odrodzenia języka i literatury czeskiej w połowie stulecia. W 1848 roku, w czasie „Wiosny ludów”, tron austriackiego cesarza był mocno zagrożony. Obydwa „narody państwowe” – niemiecki i węgierski – masowo występowały przeciwko domowi cesarskiemu. Nastawieni liberalnie niemieckojęzyczni w większości chcieli włączenia się do „Wielkich Niemiec”, a Węgrzy odrodzenia własnego państwa. Obydwa narody były nastawione wrogo do innych mniejszości uważanych za mniej wartościowe oraz tworzące szybko rozrastające się zagrożenie. W reakcji na to Słowianie z Czech, Słowacji i Chorwacji aktywnie popierali dom cesarski. W październiku 1848 roku Reichstag przeniesiono do Kroměříž na Morawach, a w tym samym miesiącu cesarz Ferdynand I zbiegł do Ołomuńca, gdzie 2 grudnia 1848 roku abdykował na rzecz Franciszka Józefa I. Ważne jest także to, że ex-cesarz spędził ostatnie 27 lat swojego życia na zamku w Plaskovicach i w Pradze, a więc w Bohemii.

Wielu Czechów i Słowaków oczekiwało tej czy innej formy niezależności wewnątrz państwa austriackiego, jako nagrody za popieranie domu cesarskiego. Zostali zawiedzeni. Rządy Aleksandra Bacha (1852-59) naznaczone były silnym akcentem neoabsolutystycznym, który dusił w zarodku wszystkie dążenia niepodległościowe mniejszości w obrębię cesarstwa. Negatywne uczucia pozostałe z tamtych czasów żyją wciąż w powiedzeniu Dej si Bacha!, czyli strzeż się! Ta polityka prowadziła do awersji czeskich intelektualistów wobec domu cesarskiego i jednocześnie do masowego odwracania się od katolickiego kościoła państwowego.

Sytuacja w zachodniej Bohemii i wschodnich Morawach uległa diametralnej zmianie. Ludność niemieckojęzyczna Bohemii mieszkała w terenach górskich na granicy tej krainy, w tzw. Sudettenland. W centrum mieszkało stosunkowo mało niemieckojęzycznej ludności, nawet w stolicy, w Pradze, według ostatniego cesarskiego spisu ludności z 1910 było tylko 10% używających języka niemieckiego (w dużej części byli to Żydzi). Na Morawach duże miasta jak Brno/Brünn, Ołomuniec/Olmütz, Ji­hlava/Iglau i Znojmo/Znaim były jednak w przeważającej części niemieckojęzyczne. Siła podtrzymująca czeską myśl państwową w tej części kraju była w większości katolicka, wiejska. Inaczej niż w Bohemii i na Śląsku, katolicyzm i czeska świadomość narodowa szły ramię w ramię.⁷

Literatura katolicka

Literatura czeska po roku 1850 stała się silnie antykatolicka. Bon-ton było opisywanie w powieściach wojen husyckich, Kościół katolicki był w coraz większym stopniu kojarzony z prześladowaniem protestantów, czego obrazem uczyniono inkwizytora i jezuitę Antonína Koniáša (1691-1760), propagatora Indeksu Ksiąg Zakazanych, który rzekomo własnymi rękami spalił 30 tysięcy książek. To wywołało potrzebę reakcji.

W 1855 roku, praski ksiądz Václav Stulč (1814-1887), po raz pierwszy zdefiniował pojęcie “literatury katolickiej” w redagowanym przez siebie piśmie katolickim Blahověst. Rozumiał przez to literaturę tematycznie zgodną z dogmatami Kościoła katolickiego (Putna 1998:15). Zakres tego pojęcia został dopracowany szczególnie w czasopismach Vlast (Ojczyzna) i Hlídka literární (Straż literacka, po 1896 pod tytułem Hlídka). Redaktor naczelny tego ostatniego czasopisma, ks. Pavel Julius Vychodil (1862-1938), napisał w 1897 roku nawet traktacik Básnictví a mravouka (Poezja i etyka), gdzie wyłożył moralne (w katolickim rozumieniu) pojęcie literatury (Putna 1998:16). Problemem było to, że większość czeskich pisarzy tego okresu nie była katolikami, a spełnianie tych „moralnych” wytycznych to ostatnie, o co można ich było posądzić. Ten brak musiał w ten czy inny sposób zostać zrekompensowany – Hlídka śledziła uważnie literaturę zagraniczną i na podstawie między innymi obserwacji redaktora Aloisa Koudelki, o którym będzie jeszcze mowa, przetłumaczono znaczną ilość literatury obcojęzycznej.

Odnowienie katolicyzmu⁸

W drugiej połowie XIX wieku miały miejsce dwa ważne wydarzenia, mające wpływ na pozycję katolicyzmu w Czechach. W czasie I Soboru Watykańskiego w 1870 roku został ogłoszony dogmat o nieomylności papieskiej. Dogmat ten oznaczał dalsze ochłodzenie się stosunków między katolikami i intelektualistami w Czechach. Zupełnie inny efekt miał jednak pontyfikat Leona XIII w latach 1878-1903. Trzy z jego encyklik dały niezwykły impuls odnowie socjalnej wśród katolików: Aeterni Patris (1879) o filozofii katolickiej i tomizmie, Grande munus (1880) o znaczeniu obu słowiańskich apostołów Cyrylu i Metodym dla Kościoła i w końcu Rerum novarum (1891) o sytuacji klasy robotniczej.

Katolicki mainstream podjął dwie ważne idee socjalnego papieża: położenie akcentu na rolę obydwu słowiańskich apostołów Cyryla i Metodego dla całego chrześcijaństwa i nacisk na chrześcijański wkład w naukę poprzez tomizm. Przede wszystkim na Morawach w 1863 obchodzono bardzo uroczyście tysiąclecie przybycia obydwu apostołów. W 1871 założono drukarnię Cyrillo-Methodějská knihtiskárna oraz próbowano to katolickie odrodzenie połączyć z czeską myślą państwową. W efekcie tego wielu księży, a wśród nich przede wszystkim wikariusz katedry w Ołomuńcu Ignát Wurm (1825-1911), zasiedli w sejmie morawskim. Placyd Jan Mathon (1841-1888), młodszy brat morawskiego deputowanego Františka Eugena Mathona (1828-1893), otworzył jako opat najstarszego klasztoru na Morawach, założonego w 1048 roku klasztoru benedyktyńskiego Rájhrad (Raigern) pod Brnem, wydawnictwo przeniesione później do Brna. Wydawało ono w tanich edycjach liczne tłumaczenia literatury z języka niderlandzkiego. Aspekt tomistyczny podejmowany był przede wszystkim przez dominikanów. Tłumaczyli oni dużo literatury religijnej pochodzenia niderlandzkiego.

W literaturze czeskiej był jednak inny katolicki ruch odnowy, który był o wiele ważniejszy. Chodzi o grupę pod przewodnictwem ks. Karola Dostál-Lutinova (1871-1923), który podejmował udane próby zbudowania literatury katolickiej wysokiej jakości. Jego organem był Nový život (Nowe Życie), gdzie ksiądz-pisarz publikował jako Jindřich Šimon Baar (1869-1925). Literatura katolicka została przez niego zdefiniowana, jako “nowoczesna literatura czeska nakierowana na tematykę katolicką”. (Putna 1998:21) To rozłożenie akcentów przyniosło ruchowi w 1895 roku, opracowaną przez bardzo antykatolickiego pisarza i krytyka Františka Václava Krejčí (1867-1941) i pomyślaną jako szydercza, nazwę Katolická moderna, Katolicka nowoczesność. Pojęcie było pomyślane jako contradictio in terminis, ale członkowie ruchu wzięli to za nazwę buntowniczą, nieświadomi tego, że właśnie ta etykietka przysporzy tylu problemów podczas panowania późniejszego, antymodernistycznego papieża Piusa X. Wielu katolików, włączając w to kler, powitało z radością Katolicką nowoczesność. Entuzjazm trwał do czasu, aż w czasopismach ruchu nie zaczęły być dyskutowane nieliterackie tematy jak język czeski, jako język kościelny (na podstawie encykliki Grande munus), problematyka celibatu i reforma kleru wyższego szczebla. W roku 1900 Nový život został zakazany, a po 1907 roku za nowego papieża Piusa X wielu członków ruchu zostało ekskomunikowanych.

Naprzeciw ruchu Katolickiej nowoczesności stała ultrakonserwatywna grupa skupiona wokół Josefa Floriana (1873-1941). Florian zaczynał jako członek Nowoczesności, ale w 1895 roku dzięki artykułowi francuskiego pisarza apokaliptycznego Leona Bloy (1846-1917) dostał się pod wpływ saletynów i zaczął propagować w Czechach objawienia maryjne z La Salette. Jego grupa miała początkowo wiele problemów z klerem, ale dzięki antymodernistycznej polityce Piusa X (pontyfikat 1903-1914) i jego następcy Benedykta XV (pontyfikat 1914-22) zyskał więcej wpływów. Różni ważni czescy poeci, będący katolikami jak Jaroslav Durych (1886-1962) ), Bohuslav Reynek (1892-1971), i Jan Čep (1902-1974) należeli do jego kręgu. Największą uwagę zwraca Zdeněk Řezníček (1904-1975), który zaczynał jako aktywny komunista, a w 1929 nawraca się na katolicyzm. Řezníček przetłumaczył kilka prac Guido Gezelle. Ta grupa wydawała przede wszystkim książki bibliofilskie w bardzo małych nakładach (zwykle nie większych niż 200 sztuk).

Conscience⁹

Flamandzki pisarz Hendrik Conscience (1812 – 1883) może być uznany za praojca tłumaczonej literatury niderlandzkiej, zresztą po części mniej więcej z przypadku. W 1844 roku Ferdinand Augustijn Snellaert (1809-1872), następca Jana Fransa Willemsa jako przewodniczącego Ruchu Flamandzkiego (De Vlaams Beweging), opublikował w liberalnym Augsburger Allgemeine Zeitung artykuł o współczesnej (w tamtym czasie) literaturze flamandzkiej (Snellaert 1844). Nie mogło tam oczywiście zabraknąć Conscience’a i Snellaert poświęcił też uwagę pracy Lew Flandrii (De Leeuw van Vlaenderen) z 1838, jako pierwszej socjalnej powieści Conscience’a. To, co o niej napisał, przykuło uwagę Melchiora von Diepenbrocka(1798-1853).¹⁰

Diepenbrock pochodził z patrycjuszowskiego rodu z Munster z terenów granicznych w pobliżu Achterhoek. Po obu stronach granicy mówiono wtedy dialektem dolnoniemieckim. Język flamandzki Conscience’a był więc podobny do ojczystego języka Diepenbrocka. W 1823 Diepenbrock, po studiach na różnych uniwersytetach został księdzem w Regensburgu, a następnie w 1830 roku kanonikiem, a w 1845 uzyskał w końcu bawarski tytuł Freiherr (baron) za swoje zasługi dla Kościoła katolickiego w Regensburgu. W tym samym roku został on, na wyraźne życzenie papieża Grzegorza XVI, wybrany przez kapitułę katedralną, w tamtym czasie prusko-śląskiego miasta Breslau (dzisiaj Wrocław), na biskupa tej diecezji.

Diepenbrock walczył dla Kościoła katolickiego na trzech frontach. Jako myślący społecznie Niemiec, popierał próby osiągnięcia większej jedności Niemiec. Wziął też udział w Parlamencie Frankfurckim w 1848 roku. Nie miał jednak za wiele wspólnego z liberalnym Ruchem Wielkich Niemiec. Z drugiej strony walczył on z ciążącym ku starokatolicyzmowi Ruchem Niemieckich Katolików. Zwycięskie zmagania przyniosły mu kapelusz kardynalski w 1850 roku. Wreszcie, jako kanonik w Regensburgu i później biskup we Wrocławiu zajmował sie wielkimi socjalnymi problemami społeczeństwa industrialnego w początkowym stadium rozwoju. To wszystko doprowadziło do tego, że w 1845 roku wydał 3 nowele Conscience’a – Wat eene moeder lijden kan (1843), Siska van Rosemael (1844) i Hoe men schilder wordt (1843) pod wspólnym tytułem Flämisches Stilleben in drei kleinen Erzählungen von Heinrich Conscience. Opłacił z własnej kieszeni wydanie ogromnego nakładu 14 tysięcy sztuk i aktywnie rozpowszechniał książeczkę wśród ludu swojej diecezji.

To tłumaczenie doprowadziło bezpośrednio do “mody na Conscience’a” w całej centralnej Europie, a także daleko poza nią. Jest około tysiąca wydań prac Conciene’a w wielu językach. W wielu przypadkach jego dzieła są pierwszymi tekstami tłumaczonymi z niderlandzkiego. To odnosi sie także do języka czeskiego: pierwszym tłumaczeniem było Co matka snésti může i Siska van Rosemal, Prawdiwé příběhy panny dosud žijící, oba w 1846 w formie felietonu i obie najprawdopodobniej z niemieckiego tłumaczenia Diepenbrocka. Było to tłumaczenie modelowe dla pierwszego węgierskiego tłumaczenia z niderlandzkiego Flam csöndélet: három kis elbeszélésben Conscience Henriktől (1858), pierwszego angielskiego tłumaczenia Conscience’a Sketches from Flemish life (1846) i pierwszego tłumaczenia Conceience’a we Francji z 1852 roku.¹¹

Ze wszystkich 94 dotąd zrobionych tłumaczeń literatury niderlandzkiej powstałej do 1918 roku, aż 40 to prace Concience’a, prawie wszystkie to powieści podejmujące tematy socjalne. W ślad za tym zostały wydane także prace Jacoba Jana Cremera (1827-1880), Gerarda Kellera (1829-1899), Jana Reniera Sniedersa (1812-1888) i Joannesa B. Vestersa (1869-1952). Większość z tych autorów jest dzisiaj zapomniana, ale w swoich czasach byli, także w niderlandzkim obszarze językowym, pisarzami znanymi. Te tłumaczenia wychodziły przeważnie w katolickich gazetach lub w bardzo tanich edycjach wydawanych przez katolickie wydawnictwa. Placyd Mathon był, jako redaktor naczelny Moravan oraz jako wydawca, bardzo ważnym propagatorem tych tłumaczeń.

Alois Koudelka

Inną ważną osobą był ksiądz Alois Koudelka (1861 – 1942). Koudelka opanował 27 języków w tym niderlandzki. Jako redaktor Hlídka był odpowiedzialny za doniesienia o zagranicznej literaturze i traktował to zadanie poważnie. Komentował on głośną konwersję Frederika van Eenden (1913) na katolicyzm oraz działalność kierunku literackiego Tachtigers. Koudelka był zresztą także korespondentem ważnego katolickiego pisma holenderskiego De Tijd na Europę Centralną. Czerpał dzięki temu wiedzę o nowych interesujących wydawnictwach z Niderlandów.

Zrobił z tego użytek jako tłumacz. Tłumaczył zarówno przyzwoite katolickie małe powieści jak i prace mniej pożądane z katolickiej perspektywy. W takich przypadkach używał zazwyczaj pseudonimu O.S. Vetti. Przetłumaczył z niderlandzkiego Betuwsche Novellen (1888) J. J. Cremera, De dochter van den fabrikant (1899) Vestersa, pod pseudonimem A. J. K. De loteling (1882) Conscience’a. Pod pseudonimem Vetti wyszły tłumaczenia De dochter van ouwe Kees Werumeusa Buninga (1895) i Op hoop van zegen Hermana Heijermansa (jako Náděje, 1902).

Średniowiecze jako inspiracja¹²

Powyżej sygnalizowano już tendencję tomistyczną zainspirowaną przez Leona XIII. To dobrze pasuje do ogólnej orientacji neoromantyzmu, którego jednym z najważniejszych eksponentów w Czechach był pisarz Julius Zeyer (1841 – 1901). Zeyer należał do pisarzy, którzy, mimo że zdecydowanie nie byli członkami tego ruchu, zostali „wciągnięci” przez Katolicką Nowoczesność do jej pisma. Wywodził sie z rodziny handlarzy drewnem i spędził jako młodzieniec sporo czasu podróżując po Niemczech, Szwajcarii i Belgii w latach ’60 XIX wieku. W 1882 odwiedził także Holandię. Podczas swoich podróży poznał między innymi francuskie i flamandzkie legendy średniowieczne – czytał i mówił biegle po francusku i niemiecku, przypuszczalnie znał też pasywnie niderlandzki, chociaż z legendami mógł zapoznać się w jednym z wielu niemieckich tłumaczeń z tamtego okresu. Kronika o svatém Brandanu (1896) Zeyera bazuje przez francuskie tłumaczenie na średniowiecznej niderlandzkiej fikcji podróżniczej. Jego wciąż jeszcze popularna sztuka Sestra Paskalina (1877) opiera się na legendzie o Beatrijs, a jego główna praca Karolinská epopej (1896) została stworzona na podstawie Karel ende Elegast.

Zeyer był naśladowany przez katolickiego poetę Jana Voborský’ego (1866-1934), który był jednocześnie redaktorem katolickiego czasopisma Vlast. Voborský zdecydowanie nie należał do wielkich poetów swoich czasów, a dla recepcji literatury niderlandzkiej jest ważny tylko dlatego, że w swoim zbiorze Kdo výš a dál? (1918) w rozdziale Zlaté květy przetłumaczył 11 wierszy Gezelle i przez to zwrócił uwagę [czytelników] na tego poetę. Także inne wiersze w tym małym zbiorze miały styl “gezzeliański”. Voborský używał zresztą prawdopodobnie niemieckiego przekładu Rudolfa Schrödera, który ukazał sie w 1916 roku w wydawnictwie Insel-Verlag.¹³

Także zupełnie inne dziełko zostało wydane przypuszczalnie dzięki Insel-Verlag. Dotyczyło to, o ile wiem, jedynego słowiańskiego tłumaczenia dramatów rycerskich Lanseloet van Denemerken. Friedrich Huebner wykonał w 1916 niemieckie tłumaczenie Lanzelot und Sanderein. Żydowski literat i tłumacz Otakar Fischer (1883-1938) zrobił w 1929 roku czeskie opracowanie do wystawienia sztuki w podówczas nowym teatrze Praga-Vinohrady. To tłumaczenie ukazało sie również w bibliofilskiej katolickiej serii Atlantis w Brnie.¹⁴

Za pontyfikatu Piusa X flamandzki mistyk Jan van Ruusbroec (1293-1381) został ogłoszony błogosławionym. To doprowadziło do serii tłumaczeń jego najważniejszych dzieł na wiele języków, wśród nich także na język czeski. Najszybsi byli ultrakonserwatyści zgromadzeni wokół Floriana. Ksiądz-poeta Jakub Deml (1878-1961) napisał na podstawie łacińskiego wydania Laurentiusa Suriusa czeską biografię Van Ruusbroeca i przetłumaczył jego listy i kilka pomniejszych pism. Całość wyszła w wydaniu bibliofilskim. Deml planował tłumaczenie także innych pism mistyka, ale nie zrobił tego. Po I Wojnie Światowej zadanie to zostało przejęte przez dominikanów z Ołomuńca, którzy w swojej edycji Krystal pod kierunkiem Silvestra Marii Braito (1898-1962) wydali Van den seven sloten (1937) i Een spieghel der ewigher salicheyt (1946). Ich edycja miała o wiele większy nakład i była skierowana do zamożnych obywateli. Następnie dominikanie wydali kilka prac Felixa Tim­mermansa oraz tłumaczenia pozycji ściśle religijnych. O ile wiadomo wychodzili oni od oryginalnych tekstów, a w przypadku Ruusbroeca wspierano się tłumaczeniem łacińskim.

Babler¹⁵

W kontekście mody na średniowiecze, która panowała na przełomie wieków XIX i XX, muszę wspomnieć o jednym bardzo ważnym katolickim tłumaczu, który co prawda żył później, ale wpisał się w ten trend. Otto František Babler (1901-1984) urodzony w Bośni w rodzinie niemieckojęzycznego ojca i czeskojęzycznej matki pochodzącej z Moraw. Po przedwczesnej śmierci ojca, jego matka przeprowadziła się do Ołomuńca, gdzie kupiła mały domek w miejscu zwanym Samotisky na wzgórzu sv. Kopeček nieopodal miasta. Babler będzie tam mieszkał do końca swego życia.

Babler był poliglotą i władał czynnie co najmniej 10 językami. W czasie swojego życia opublikował około 4000 większych i mniejszych tłumaczeń literatury. Nie dokonując definitywnego wyboru pomiędzy tą czy inną grupą Babler od czasów studiów działał aktywnie w kręgach katolickich. Był członkiem modernistycznej Družina literární a umělecká (Literary and Art Association) i publikował w ich periodyku Archa między innymi piękne tłumaczenie Beatrijs na podstawie prozy legendy. W tym samym czasie zaprzyjaźnił się z bardziej konserwatywnym dominikaninem Braito, publikował w katolickim dzienniku morawskim Našinec (Nasza Ojczyzna), ale także dla ultrakonserwatywnej grupy Josefa Floriana i jej wydawnictwa Akord.

Katoliccy poeci z bardzo różnych środowisk od Demla i Zahradníčka do Řezníčka odwiedzali Bablera, ale pomimo tych serdecznych przyjaźni, dyskretny bibliotekarz Babler umknął uwadze służb bezpieczeństwa. W latach ’50 musiał już ze względów bezpieczeństwa porzucić tłumaczenie pisarzy katolickich. Jego biblioteka jest teraz głównym źródłem zniszczonej w innych miejscach literatury katolickiej.¹⁶

Flamandzkie olbrzymy

Po I Wojnie Światowej katolicyzm znowu poniósł straty, ponieważ nowa Republika Czechosłowacka określała się jako wyraźnie niekatolicka. Nowe wydawnictwa spod znaku liberalizmu i socjaldemokracji odkryły literaturę niderlandzkojęzyczną. Nie bez znaczenia było to, że teraz zawodowi tłumacze pracowali dla rozsądnie płacących wielkich wydawnictw a nie dla notorycznie mało płacących wydawnictw katolickich. Ważnym nazwiskiem jest Lída Faltová (1890-1944), małżonka socjaldemokratycznego deputowanego Josef Falta (1895-1974) i tłumacz domowy nowego kooperacyjnego wydawnictwa Družstevní práce, które w krótkim czasie rozwinęło się do pozycji jednego z najważniejszych domów wydawniczych w Czechach. DP kierowało się w stronę typowego odbiorcy z middle class i zajmowało sie dobrze sprzedającymi się autorami. Poza tym staraniem redakcji było też “podniesienie ludu”. Wyrażało się to połączeniem “cięższej” literatury z tą łatwiejszą w odbiorze. W DP wydawano tak pisarzy flamandzkich jak Streuvels i Timmermans jak i holenderskich jak Fabricius oraz także Woutertje Pieterse autorstwa Multatuli i prace polityczne jak In de loopgraven voor Madrid Jefa Lasta.

Wielu flamandzkich pisarzy, przede wszystkim Ernest Claes (1885-1968) i Felix Timmermans (1886-1947) są wydawani przez inne niekatolickie wydawnictwa. Te były w stanie zapłacić o wiele więcej niż katolickie domy wydawnicze za prawa [do tłumaczenia]. Stało się to ważne od 1921 roku, od kiedy to Czechosłowacja przystąpiła do Konwencji berneńskiej o prawach autorskich. Nie wiele zostało dla katolickich wydawnictw. Działalność Koudelki została zatrzymana po I Wojnie Światowej tak przez De Tijd jak i przez czeską prasę i 1 1922 odszedł na emeryturę. Razem z nim zniknęło ważne źródło informacji.

Szczególnie ultrakatolicy pozostali przy swoich własnych źródłach tłumaczeń. I tak Babler robił dla czasopisma Archa w 1922 roku tłumaczenie tekstu Timmermansa : De zeer schone uren van juffrouw Symforosa, tłumaczenie, które, jak to się częściej zdarzało, było następnie wydane w bibliofilskim nakładzie 150 egzemplarzy z okazji zjazdu bibliofili w Kroměříž w 1929. W czasopiśmie Nova et vetera grupy Floriana wyszło kilka lat wcześniej (w 1920 roku) inne tłumaczenie Timmermansa Het kindeken Jesus in Vlaanderen. Do tego tłumaczenia, dokonanego przez nieznanego tłumacza¹⁷, użyto przypuszczalnie wydania domu Insel Das Jesuskind in Flandern z 1919 roku. W tym samym miejscu należy usytuować tłumaczenie innego tekstu Timmermansa De pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt wydanego przez katolickie wydawnictwo Akord w 1938 roku. Jak to się częściej zdarzało pośród czeskich katolików, tłumaczenie Petera Mertensa (1927) wydane przez katolickie Insel-Verlag było przypuszczalnie pośrednie, ponieważ powieść została przetłumaczona przez redaktora Akord Bedřicha Půže (1917-1992), który regularnie tłumaczył z niemieckiego i francuskiego, ale o którym nie wiadomo, żeby znał niderlandzki.

Ruraliści¹⁸

Grupa poetów zdecydowała w latach ’30 aby dać katolicyzmowi także literackie skrzydła. Pod przywództwem Antonína Matula (1885-1953) zdefiniowali w 1933 roku program “czysto czeskiej” wsi w opozycji do grzesznego (wielkiego) miasta. Ruch nazwano ruralizmem oraz nadano mu program wyłożony w pracy Hlasy země v evropských literaturach (Matula 1933). Ich praca była wydawana przeważnie przez Vyšehrad. Ten założony w 1934 roku katolicki dom wydawniczy był od początku najważniejszym maistreamowym wydawcą katolickim aż do II Wojny Światowej związanym z Partią Ludową. Dla recepcji literatury niderlandzkojęzycznej ważne było to, że teoretyk ruchu Matula zwracał uwagę między innymi na flamandzkich autorów powieści ludowych. Ruraliści byli odpowiedzialni za dość dużą ilość tłumaczeń niderlandzkojęzycznych powieści ludowych końca lat ’30 i w czasu okupacji.

Przede wszystkim podczas okupacji nie zwracano już takiej uwagi na katolicki charakter tłumaczenia, ale raczej starano się zapewnić przeciwwagę dla oficjalnej polityki okupanta: Blut und Boden. Przed wojną wiele prac, szczególnie flamandzkich, uważanych było za “zbyt negatywistyczne”, innymi słowy niezgodne z oficjalną polityką papieży Piusa X, Benedykta XV i Piusa XI. W czasie wojny te obiekcje zniknęły i tym, co się liczyło była możliwość wydania czegoś, co nie brzmiało nazistowsko. Tak jak w Niemczech była to forma inner Emigration.

Naziści starali się na wszystkie sposoby pozyskać flamandzkich pisarzy dla swoich idei. I tak zaproponowano Streuvelsowi różne nagrody literackie, Walschap miał zostać przewodniczącym antwerpskiej Izby Literatów (Kamer van Letterkundigen) oraz inspektorem bibliotek publicznych, a Maurice Roelants przewodniczącym Związku Literatury Flamandzkiej (Vereniging voor Vlaamsche Letteren). Ale ci panowie, inaczej niż Timmermans, nie dali się w to wciągnąć: Streuvels nie chciał postawić nawet stopy w Niemczech, Walschap odmówił przez ponowne członkostwo w kolaborującej Gildii Artystycznej i ostentacyjnie ustanowił kilku masonów członkami zarządu antwerpskiej izby VVL, także flamandzki “literacki papież” Maurice Roelants obawiał się zbyt silnych związków z okupantem. Co nie wpłynęło na sprzedaż jego książek, która znacznie wzrosła podczas okupacji, ani na zachowanie zagranicznej cenzury, która, nie będąc już wtedy pod wpływem Niemców, akceptowała jego prace.

Widząc jego tematykę, gdzie przebija czasem surowy realizm ciężkiego chłopskiego życia, a konflikt między “miastem” i “wsią” stoi w centrum, nie dziwi już tak bardzo, że praca Streuvelsa w czasie wojny i tuż po niej zaczęła silnie się rozwijać. W szybkim tempie wychodziły najważniejsze powieści. Lída Faltová przetłumaczyła Minnehandel in Vlaanderen dla Evropský literární klub, imprint liberalnego wydawcy o nazwie Sfinx, i De Vlaschaard dla jej macierzystego wydawcy Družstevní práce. Alma met de vlassen haren wyszła w katolickim domu wydawniczym Lidové knihkupectví, a tłumaczenie De teleurgang van den Water­hoek było inauguracją pracy dla protestanckiej tłumaczki Milady Šimsovej (1904-?) jeśli brać pod uwagę tłumaczenia z niderlandzkiego. W końcu w Universum ukazała się czeska wersja niemieckiego sztuki teatralnej Vlaschaard, a w 1946 wyszło Langs de wegen. W ten sposób czeski stał się jedynym językiem słowiańskim, w którym dostępne są wszystkie ważne powieści Streuvelsa.

To, że radykalnie katolicki redaktor Vyšehradu Rudolf Voříšek (1909-1953) przetłumaczył w 1941 roku Het leven dat wij droomden Roelantsa, powieść gdzie raczej skryta Maria Danneels opisuje swoje wewnętrzne rozważania w sposób emocjonalny i realistyczny, może na pierwszy rzut oka dziwić. Ale w końcu opanowuje ona swoje emocje poprzez religijna introspekcję swoich uczuć i zachowań. Podczas nazistowskiej okupacji, musiało to bardzo mocno przemawiać do katolickiego czytelnika.

Podobne powody musiały grać rolę przy tłumaczeniu Walschapa. Jego Een mensch van goeden wil został przetłumaczony w 1940 roku przez Faltová dla Evropský literární klub, ale Het kind, een verhaal przez radykalnie katolickiego pisarza Václava Renča (1911-1973), a w 1947 także Adelaïde, chociaż ta kontrowersyjna praca na pewno nie mogła być wydana przez katolickie wydawnictwo, ani przetłumaczona przez katolickiego tłumacza. Zwraca jednak uwagę to, że pisarz, który tak wyraźnie zerwał z Kościołem katolickim, mógł być tłumaczony w kręgach katolickich.

Czynnik, który mógł mieć tutaj znaczenie to wspólna niechęć do liberalnego państwa burżuazyjnego. We Flandrii chodziło o niechęć do liberalno-masońskiej Belgii i tęsknotę za jednolicie katolickim społeczeństwem okresu wcześniejszego, które wielu Flamandów uczyniło czułymi na “Nowy Porządek”.¹⁹ W podobny sposób czescy intelektualiści jak Renč, Voříšek i poeta Jan Čep (1902-1974) opowiadali sie bez ogródek za autorytarną Drugą Republiką, która istniała tylko przez krótki czas (od października 1938 do marca 1939). I tak jak we Flandrii, większość katolickiej inteligencji odmawiała kolaboracji z okupantem.

W tym temacie jest jeszcze wiele do powiedzenia, ale trzeba tu jeszcze wspomnieć o wielkiej popularności Antoona Coolena (1897-1967). Coolen był popularny już przed wojną i w tłumaczeniu Faltovej należał do najlepiej sprzedających się zagranicznych autorów Družstevních prác. Ciekawe jest w jego przypadku to, że jego praca została zakazana w Niemczech z powodu jego wyraźnej odmowy przystąpienia do Niderlandzkiej Izby Kulturalnej, ale w Czechach był w czasie wojny wydawany w dużych nakładach i nawet jeszcze w 1946 roku publikowano nowe przekłady oraz ponawiano druk będąc już pod rządami komunistów.

Stalinizm i później

Po wojnie katoliccy intelektualiści byli postrzegani przez nowych władców komunistycznych jako wróg numer jeden, ponieważ byli największą opierającą się grupą niekomunistyczną oraz dlatego, że swoją postawą zdobyli sobie duży szacunek wśród ludności (Kolouch 2012). Wyraźne i niezaprzeczalne proautorytarne nastawienie wielu z nich działało na ich niekorzyść. W wielkim sfingowanym procesie tak zwanych Zielonych Internacjonalistów skazano w 1951 roku jedną osobę na karę śmierci, a kilkadziesiąt innych na długoletnie więzienie lub przymusową prace w kopalniach uranu. Wśród nich tłumacz literatury flamandzkiej i prawie cała dyrekcja Vyšehradu i Universum (Anev 2012).

Na dalszym etapie akcji oczyszczającej usunięto z bibliotek publicznych literaturę zagrażającą państwu – około 27 milionów książek! Pośród nich znalazło się wiele holenderskich i flamandzkich powieści ludowych w tłumaczeniach (Šámal 2009).

O literaturze katolickiej w okresie stalinowskim nie mogło być oczywiście mowy. Prawie wszyscy ważniejsi autorzy, redaktorzy i krytycy trafili do więzień. Uwięziona została też większość członków parlamentu z Partii Ludowej, mimo że ČSL formalnie należała do rządu, jako część Frontu Narodowego. Dopiero z rządami prezydenta Antonína Novotný’ego w 1957 przyszła bardzo ostrożna odwilż. Vyšehrad, który od wyzwolenia używał wyłącznie nazwy Universum, został w 1953 przechrzczony na Nakladatelství Lidová demokracie (Wydawnictwo Ludowo-demokratyczne) i dopiero po Praskiej Wiośnie w odzyskał swoją dawną nazwę.

Chociaż większość katolickich intelektualistów została uwolniona dopiero w 1960 roku podczas amnestii z okazji zmiany nazwy Czechosłowacji na Czechosłowacką Republikę Socjalistyczną, już w 1958 roku wydawnictwo zaczęło bardzo ostrożnie płynąć swoim kursem. Stosowano wtedy doświadczenie z czasów Protektoratu. Zaczęto nawiązywać do przedwojennego trendu ruralistycznego. Tak w 1958 wyszła w tłumaczeniu praca Ernesta Claesa De heiligen van Sichem, a w 1987 zaczęto z szeregiem tłumaczeń katolickiego pisarza ludowego Freda Germonpreza (1914 – 2001). Germonprez pisał zaangażowane socjalnie, historyczne powieści, gdzie centralnie usytuowane było ciężkie życie małego człowieka. Pikantną informacją jest to, że Germonprez aktywnie kolaborował w czasie wojny. Był liderem komórki aktywistycznej organizacji DeVlag i został za to po wojnie skazany.

Do literatury ludowej należała również Het verjaagde water A. den Doolaarda (1901-1994), która opisywała powojenne osuszanie Walcheren – pracę, w której brali udział także czechosłowaccy młodzieńcy. Późnym dodatkiem do literatury ludowej były powieści Tona Kortoomsa (1916-1999), rozgrywające się w Peel, a wydane także przez Vyšehrad. Najważniejszymi dla Lidová demokracie (ewentualnie Vyšehrad) byli w latach pięćdziesiątych germanista i skandynawista Ladislav Heger (1902-1975), a pod koniec lat sześćdziesiątych i w latach siedemdziesiątych była aktorka Ella Kazdová (1909-1982).²⁰

Od aksamitnej rewolucji z Vyšehradu wyszło tylko kilka wznowień Kortoomsa. Karmelitańska drukarnia w klasztorze w Kostelní Vydří wydała w międzyczasie pracę Etty Hillesum. Później obydwa wydawnictwa wydały tłumaczenia pisarzy religijnych, ale te nie należą do beletrystyki.

Konkluzja

Czeskie tłumaczenia z niderlandzkiego, szczególnie jeśli chodzi o pisarzy flamandzkich, szły równolegle do rozwoju literatury katolickiej w Bohemii i na Morawach. Pod koniec XIX wieku zapotrzebowanie pokrywały szczególnie socjalne nowele Hendrika Conscience’a i holenderskich katolickich grafomanów. Ich opowieści wychodziły przede wszystkim w formie felietonów w różnych pismach katolickich lub w tanich edycjach skierowanych do klas niższych.

Katoliccy moderniści i ich konserwatywni oponenci z grupy Josefa Floriana i z kręgów dominikańskich byli bardziej zainteresowani tematyką średniowieczną. Dominikanie nastawiali się na klientów z klasy średniej na Morawach, Florian wydawał właściwie tylko edycje bibliofilskie dla jego małej grupy.

Po I Wojnie Światowej prasa katolicka straciła wzięcie wśród klasy robotniczej i średniej. Dlatego ważni katoliccy pisarze flamandzcy jak Ernest Claes i Felix Timmermans wyszli w autoryzowanych wydawnictwach niekatolickich.

 

Bibliografia – przywołane tłumaczenia i literatura podmiotu

Anoniem (1916). Lanzelot und Sanderein. Tłumacz Friedrich Huebner. Leipzig: Insel-Verlag (=Insel-Bücherei no. 208).

Anoniem (1929). Lancelot a Alexandrina. Středověká hra. Tłumacz Otokar Fischer. Brno: Jan V. Pojer (=Edice Atlantis 5). Oryginał Lanseloet van Denemerken, ca. 1350.

Anoniem (1933). Sestra Beatrice. Brabantská legenda. Tłumacz Otto F. Babler. Svatý Kopeček: Otto F. Babler. Według kolofonu w nakładzie 40 sztuk. Początkowo opublikowany w Archa 10 (1922). Oryginał: Van een nonne die beatriis hiete, około. 1300.²¹

Claes, Ernest (1958). U nás v Sichemu. Tłumacz Jan Rech. Praha: Lidová demokracie. Oryginał De heiligen van Sichem, 1931.

Conscience, Heinrich (1845). Flämisches Stilleben in drei kleinen Erzählungen von Heinrich Con­science. Aus dem Flämischen übersetzt. Tłumacz Melchior von Diepenbrock. Regensburg: Pustet.

Conscience, Jindřich (1846). Siska van Rosemal, Prawdiwé příběhy panny dosud žijící. Tłumacza nie podano, identyczne z tłumaczeniem z 1852 (Jakub B. Malý). W: Kwěty, Národní zábawník pro Čechy, Morawany, Slowáky a Slezany Rocznik. 13, nr. 6-14, 15 styczeń-3 luty 1846. Oryginał: Siska van Rosemael, 1844.

Conscience, Jindřich (1846b). Co matka snésti může. Prawdiwá událost z tiché domácnosti flémské, tłumacz nieznany (=Karel Hawlíček?). W: Česká wčela. Časopis wěnowaný literatuře, uměním a zá­bawě Rocznik. 1846, nr. 10-13, 3-13 luty 1846. Oryginał Wat eene moeder lijden kan, 1843.

Conscience, Jindřich (1848). Jak se člowěk malířem stane. Tłumacza nie podano (Jakub B. Malý?). W: Kwěty, Národní zábawník pro Čechy, Morawany, Slowáky a Slezany Rocznik. 15, nr. 70-75, 10 czerwca-2 lipca 1848. Oryginał: Hoe men schilder wordt, 1843.

Conscience, Jindřich (1852). Siska van Rosemal, tłumacz Jakub B. Malý (tłumaczenie identyczne z Conscience 1846). W: Kvítí z cizích luhů. Sbírka krátkých povídek zábavných přeložených z rozličných jazyků 1. Praga: Jaroslav Pospíšil 1852. Drugie opowiadanie w tym zbiorze, s. 1-44. Oryginał: Siska van Rosemael, 1844.

Cremer, Jacob Jan (1888). Blyskavý kohoutek.Holandské povídky. Tłumacz Alois Koudelka. Praga: Cyrillo-Methodějská knihtiskárna (=Zábavy večerní nr. 58) Oryginał: ’t Blinkende hoanje. Overbetuwse novellen en vertellingen, 1881.

Deml, Jakub (1915). Život Ruysbroecka podivuhodného od Vavřince Suria. Tasov na Moravě: Deml.

Doolaard, A. den (1964). Spoutaná voda. Tłumacz Ella Kazdová. Praga: Lidová demokracie. Oryginał Het verjaagde water, 1947.

Germonprez, Fred (1957). Islandaisa se vrací. Tłumacz J. Kružík. Praha: Lidová demokracie. Oryginał Iseland, Iseland, 1950.

Gezelle, Guido (1916). Gedichte. Tłumacz Rudolf Alexander Schröder. Leipzig: Insel-Verlag (=Insel-Bücherei no. 213). Wybór różnych zbiorów Gezelle.

Gezelle, Quido (1942). Verše. Tłumacz Zdeněk Řezníček. Kroměříž: Karel Kryl. Wybór różnych zbiorów w nakładzie 50 sztuk.

Gezelle, Quido (1946). Básně (Navečer, Naslouchám zvukům lesních rohů, Starý brevíář). Tłumacz Zdeněk Řezníček. Staré Říše na Moravě: Florian (=Archy 3). Oryginał: ’s Avonds, 1860; ‘k Hoore tuitend hoornen, 1860; Den ouden brevier, 1896.

Heijermans, Herman (1902). Náděje. Hra z námoří o 4 dějích. Tłumacz O.S. Vetti (=Alois Koudelka). Praga: Šolc a Šimáček. Oryginał Op hoop van zegen, 1901.

Hillesum, Etty (2005). Přervaný život. Tłumacz Jindra Hubková. Kostelní Vydří: Karmelitanské nakladatelství. Oryginał Het verstoorde leven, 1981.

Hillesum, Etty (2007). Myslící srdce. Tłumacz Petra Schürová. Kostelní Vydří: Karmelitanské nakladatelství. Oryginał Het denkende hart van de barak, 1982.

Kortooms, Toon (1978). Pomóóóc! Doktor se topi… Tłumacz Ella Kazdová. Praga: Vyšehrad (kolejne wydania 1992, 2001). Oryginał Help! De dokter verzuipt, 1968.

Last, Jef (1937). V zákopech u Madridu. Tłumacz Lída Faltová. Praga: Družstevní práce. Oryginał In de loopgraven voor Madrid, 1937.

Multatuli (1932). Příběh malého Waltera Pieterse. Tłumacz Lída Faltová. Praga: Družstevní práce. Oryginał Woutertje Pieterse, 1862.

Roelants, Maurice (1941). Vysněný život. Tłumacz Rudolf Voříšek. Praga: Vyšehrad. Oryginał Het leven dat wij droomden,

Ruysbroeck, Jan (1937). Sedm stupňů lásky. Tłumacz ks.. Silvestr M. Braito, OP. W: (ed.) p. Reg. Dacík, Po cestách mystiků k lásce Božíé. Ołomuniec: Krystal, 87-131. Oryginał: Van den seven sloten, 1346.

Ruysbroeck, Jan (1946). Zrcadlo věčné blaženosti čili vzestup duše k Bohu s Kristem. Tłumacz ks. Emil Soukup. Ołomuniec: Krystal. Oryginał Een spieghel der ewiger saelicheyt, 1359.

Streuvels, Stijn (1939). Milování ve Flandřích. Tłumacz Lída Faltová. Praga: Evropský literární klub. Origineel Minnehandel in Vlaanderen, 1903.

Streuvels, Stijn (1939b). Plavovlasá Alma. Vertaler František Kopečný. Olomouc: Lidové knih­kupectví a nakladatelství. Oryginał Alma met de vlassen haren, 1931.

Streuvels, Stijn (1942). Lniště. Vertaalster Lída Faltová. Praga: Družstevní práce. Oryginał De Vlaschaard, 1907.

Streuvels, Stijn (1943). Velký most. Tłumacz Milada Šimsová. Praga: Světový literární klub. Oryginał De teleurgang van den Waterhoek, 1927.

Streuvels, Stijn (1944). Modré pole. Tłumacz J. Crmela. Praga: Universum. Oryginał De Vlaschaard, 1907.

Streuvels, Stijn (1946). Cesta vede k domovu. Tłumacz Jaroslav Plass. Blatná: Bratří Římsové. Oryginał Langs de wegen, 1902.

Timmermans, Felix (1919). Das Jesuskind in Flandern. Tłumacz Anton Kippenberg. Leipzig: Insel-Verlag. Oryginał: Het kindeke Jesus in Vlaanderen, 1917.

Timmermans, Felix (1920). Obětování (Ježíšek ve Flandřích). Tłumacz nieznany. W Nova et vetera mystiky, umění a vědy, nr. 35.

Timmermans, Felix (1927). Der Pfarrer vom blühenden Weinberg. Tłumacz Peter Mertens. Leipzig. Insel-Verlag. Oryginał De pastoor uit den Bloeyende Wijngaerdt, 1923.

Timmermans, Felix (1929). Krásné čtení o panně Symforose. Tłumacz Otto F. Babler. Ołomuniec. Lidové závody tiskařské a nakladatelské. Początkowo opublikowany w Archa 10 (1922). Oryginał: De zeer schone uren van juffrouw Symforosa, begijntje, 1918.

Timmermans, Felix (1938). Farář na květoucí vinici. Tłumacz Bedřich Půža. Brno: Akord. Oryginał De pastoor uit den Bloeyende Wijngaerdt, 1923.

Vesters, Johannes Antonius²² (1882). Fabrikantova dcera. Tłumacz Alois Koudelka. Praga: Cyrillo-Methodějská knihtiskárna (=Zábavy večerní nr. 111). Oryginał: De dochter van den fabrikant, 1894.²³

Walschap, Gerard (1940). Člověk dobré vůle. Tłumacz Lída Faltová. Praga: Evropský litierární klub. Oryginał Een mensch van goeden wil, 1936.

Walschap, Gerard (1941). Dítě. Román. Tłumacz Václav Renč. Praha: Literární umělecký klub. Oryginał Het kind, een verhaal, 1939.

Walschap, Gerard (1947). Adelaidin hřich. Tłumacz Arno Kraus. Praga: A. Varhaníková. Oryginał Adelaïde, 1929.

Weruméus Buning, Arnold (1895). Dcera starého Vlkodlava. Tłumacz O.S. Vetti (=Alois Koudelka). Praha: F. Šimáček. Oryginał: De dochter van ‘ouwe Kees’, 1880.

Zeyer, Julius (1903). Kronika o svatém Brandanu. Praga: Unie (Spisy Julia Zeyera XI).

Zeyer, Julius (1903). Rokoko. Sestra Paskalina. Praga: Unie (Spisy Julia Zeyera XII).

Zeyer, Julius (1905). Pohádka o Karlu Velikém w: Karoliínská epopeja I, Praga: unie (Spisy Julia Zeyera XI), ss. 27-145.

 

Literatura przedmiotu

Anev, Petr (2012). ‘Procesy s údajnými přisluhovači Zelůené internacionály,’ Paměť a dějiny 4, 23-34. On-line: http://www.ustrcr.cz/data/pdf/pamet-dejiny/pad1204/023-034.pdf.

Bautz, F.W. (1975). ‘Diepenbrock, Melchior von.’ Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon 1, Hamm, 1975, kol. 1290-1292.

Engelbrecht, Wilken (2011). ‘Hendrik Conscience, de man die de Tsjechen Nederlandse literatuur leerde lezen.’ W: (eds.) Zdenka Hrnčířová, Ellen Krol, Kees Mercks e.a., Praagse Perspectieven 7. Handelingen van het colloquium van de sectie Nederlands van de Karelsuniversiteit op donderdag 24 en vrijdag 25 maart 2011. Praga: Universitaire pers, ss. 83-107.

Engelbrecht, Wilken (2012). ‘Van lezerscanon naar gestuurd canon: Literaire vertalingen van Ne­derlandstalige literatuur in Tsjechië.’ W: (eds.) Jelica Novaković-Lopušina, Tamara Britka, Bojana Budimir e.a., Lage landen, hoge heuvels. Handelingen Regionaal Colloquium Neerlandicum Belgrado. Belgrado: Arius, 111-127.

Engelbrecht, Wilken (2013), ‘Obraz vlámské literatury v českých zemích 1848-1948.’ W: (eds.) Ivan Gerát, Adam Bžoch, Dagmar Podmáková e.a., Vedy o umeniách a dejiny kultúry. Zborník príspevkov z medzinarodnej konferencie, Bratislava: Slovenská akadémia vied, 74-87. On-line: http://pub.spvv.sav.sk/zbornik.pdf.

Engelbrecht, Wilken (2013b). ‘Sestra Beatrice. Beatrijs-thematiek binnen de Tsjechische receptie van Middelnederlandse literatuur.’ W: (eds.) Ton van Kalmthout, Orsolya Réthelyi & Remco Sleide­rink, Beatrijs de wereld in. Vertalingen en bewerkingen van het Middelnederlandse verhaal. Gent. Academia Press (=Lage Landen Studies 6).

Engelbrecht, Wilken (2014). ‘AVV – VVK, or Dutch and Flemish Literature from a Czech Catholic View.’ W: ed.) Jan Walkusz & Marzena Krupa, Universitati serviet. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Stanisława Wilka SDB. Lublin, Wydawnictwo KUL, 490-498.

Engelbrecht, Wilken (2014b), ‘Streekromans en het Tsjechisch ruralisme.’ W: Werkwinkel. Journal of Low Countries and South African Studies 9.1 (Lipiec 2014), 75-90. DOI: 10.2478/werk-2014-0005. 

(ed.) Forst, Vladimír, e.a. (1985-2008). Lexikon české literatury. Osobnosti, díla, instituce. Praha: Academia (bd. 1 A-G, Praga 1985; bd. 2/I H-J, Praga 1993; bd. 2/II K-L, Praga 1993; bd. 3/I M-O, Praga 2000; bd. 3/II P-R, Praga 2000; bd. 4/I S-T, Praga 2008; bd. 4/II U-Ž, Praga 2008)

Hesounová, Veronika (2007). ‘Překladatel Alois Koudelka (O.S. Vetti).’ Plav. Měsíčník pro světovou literaturu Rocznik. 2007 nr. 122 (prosinec 2007), 47-49. On-line http://www.svetovka.cz/archiv/2007/12-2007-portret.htm.

Hooghe, Marc, Quintelier, Ellen & Reeskens, Tim (2006). ‘Kerkpraktijk in Vlaanderen. Trends en extrapolaties: 1967-2004.’ Ethische Perspectieven 16.2, 113-123. On-line http://www.ethische-perspectieven.be/viewpic.php?LAN=N&TABLE=EP&ID=956.

Hrdinová, Eva (2008). Otto František Babler. Ołomuniec. Univerzita Palackého (=Beiträge zur deutsch­mährischen Literatur 9).

Kolouch, František (2012). ‘Odboj a utrpení. Římskokatolická církev v dějinách Československa. Období protektorátu.’ Moderní dějiny 12. října 2012. On-line http://www.moderni-dejiny.cz/clanek/katolicka-cirkev-v-obdobi-protektoratu-odboj-a-utrpeni/.

Malíř, Jiří, Bělík, Petr, Dvořák, Jan, e.a. (2012). Biografický slovník poslanců moravského zemského sněmu v letech 1861-1918. Brno: Centrum pro studium demokracie a kultury.

Matula, Antonín (1933). Hlasy země v evropských literaturách. Praga: Svobodné učení selské.

Novák, Arne; (ed.) Rudolf Havel & Antonín Grund (1946). Stručné dějiny literatury české. Ołomuniec: R. Promberger.

Putna, Martin C. (1998). Ceská katolická literatura 1848–1918. Praga: Torst.

Putna, Martin C. (2010). Česká katolická literatura v kontextech 1918-1945. Praga: Torst.

Seibt, Ferdinand (1996). Německo a Češi. Dějiny jednoho sousedství uprostřed Evropy. Praha: Academia.

Smolka Fruhwirtová, Lucie (2011). Recepce nizozemské literatury v českém literárním kontextu let 1945-2010. Ołomuniec: Univerzita Palackého.

Snellaert, Ferdinand A. (1844). ‘Die flämische Literatur und ihre hervorragenden Schriftsteller.’ Augsburger Allgemeine Zeitung, 11 czerwca 1844, 1539-1540.

Šámal, Petr (2009). Soustružníci lidských duší. Praga: Academia.

Van Uffelen, Herbert (1993). Moderne niederländische Literatur im deutschen Sprachraum. Münster: LiT (=Niederlande-Studien 6). On-line: http://www.dbnl.org/tekst/uffe003mode01_01/.

Voborský, Jan (1918). Kod výš a dál? Zlaté květy. Kytice růžového vřesu. Vzpúomínky z jasných dnů a chvil. Různobarevné chrysantémy. Praha: Vlast.

(eds.) Vos, Lukas de, T’Sjoen, Yves & Stynen, Ludo (2009). Verbrande schrijvers. ‘Culturele’ colla­boratie in Vlaanderen (1933-1953). Gent: Academia Press.

 

Prof. Wilken Engelbrecht

Tłum. Karol Kilijanek

 

Kategoria: Karol Kilijanek, Publicystyka, Religia, Społeczeństwo, Wiara