ZYGMUNT I STARY
1 stycznia 1467 roku urodził się w Kozienicach (Ziemia Sandomierska) Zygmunt Jagiellończyk, przedostatni z sześciu synów Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki (zw. Matką Królów), od 1506 roku król Polski ZYGMUNT I STARY; po śmierci ojca (1492) był jedynym z synów, który nie piastował żadnych godności, dopiero od swojego najstarszego brata – króla Czech i Węgier, Władysława II Jagiellończyka otrzymał Księstwo Głogowskie (1499) i Opawskie (1501), a w 1504 namiestnictwo całego Śląska i Łużyc Dolnych; po śmierci (1506) króla Aleksandra I Jagiellończyka, wbrew postanowieniom unii mielnickiej z 1501, która zakładała wspólną elekcję polsko-litewską, został przez litewską radę wielkoksiążęcą obrany (13 IX 1506) i wyniesiony (20 X 1506) na tron litewski; 8 XII 1506 obrany na sejmie piotrkowskim przez Senat Królestwa Polskiego na króla Polski, przybył do Krakowa 20 I 1507, a 24 I 1507 został ukoronowany w katedrze wawelskiej; w polityce zagranicznej dążył przede wszystkim do powstrzymania ekspansji moskiewskiej (wojny w latach 1507-08, 1512-22 i 1534-37) na wschodnie rubieże Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz do rozerwania (pierwszego w historii) antypolskiego sojuszu niemiecko-rosyjskiego (cesarza Maksymiliana I i wielkiego księcia Wasyla III); cel pierwszy, pomimo świetnego zwycięstwa litewsko-polskiego w bitwie pod Orszą (1514) oraz zdobycia Staroduba (1535), nie został w pełni osiągnięty, gdyż nie udało się odzyskać utraconego Smoleńska i Nowogrodu Siewierskiego, a jedynie (utracony w 1500) Homel; cel drugi powiódł się w pełni, gdyż na zjeździe wiedeńskim w 1515 cesarz wycofał się z sojuszu z Moskwą oraz uznał prawa Polski do lenna Prus; jednakowoż ceną za zmuszenie wielkiego mistrza krzyżackiego (i siostrzeńca króla Zygmunta) – Albrechta Hohenzollerna do złożenia (po dwuletniej wojnie z zakonem krzyżackim 1519-21) hołdu lennego (tzw. hołd pruski 1525) była zgoda na sekularyzację i luteranizację Prus Książęcych, co w (odległej wprawdzie) przyszłości i wskutek kolejnych błędów popełnianych przez władców Polski stało się zalążkiem potęgi pruskiej i w konsekwencji – rozbiorów Rzeczypospolitej; przez znaczną część panowania Zygmunta trwały też utarczki z Tatarami Krymskimi oraz Mołdawianami, rozstrzygnięte dopiero świetnym zwycięstwem hetmana Jana Tarnowskiego pod Obertynem (1531); zarówno polityczne, jak wyznaniowe kłopoty sprawiał także bogaty i skłonny do nadmiernej samodzielności oraz przyjmujący herezję luterską Gdańsk – w 1526 król na miejscu rozprawił się z luterańskimi buntownikami, ściętymi w liczbie 14 na Długim Targu oraz przywrócił nabożeństwa katolickie w mieście, niestety, pomimo królewskich edyktów zakazujących pod karą śmierci rozpowszechniania dzieł kacerskich, luteranizm, a za nim i inne odłamy protestantyzmu szerzyły się po całej Rzeczypospolitej z prędkością pożaru; w polityce wewnętrznej kierował się legalizmem, godząc się z postanowieniami konstytucji „nihil novi” z 1505 roku, poszerzającej uprawnienia izby poselskiej: zwoływał coroczne sejmy, z reguły uzyskując uchwały podatkowe na tzw. obronę potoczną; doprowadził do częściowego oddłużenia skarbu i wzmocnił działalność mennicy, uporządkował cła i dbał o rozwój miast królewskich; mimo to, średnia szlachta, niezadowolona z naruszania zasady niełączenia urzędów przez elitę senatorską oraz gospodarki królewszczyznami (co stało się zaczątkiem ruchu na rzecz tzw. egzekucji praw), wszczęła w 1537 rokosz, nazwany pogardliwie „wojną kokoszą” (z powodu wyjedzenia drobiu); po nagłym (i zagadkowym) wygaśnięciu męskiej linii książąt mazowieckich w 1526 królowi udało się inkorporować Mazowsze do Korony; za namową drugiej żony – włoskiej księżniczki Bony Sforza – w 1522 przeforsował przyznanie jego synowi – Zygmuntowi Augustowi tronu wielkoksiążęcego na Litwie, a w 1529 – królewskiego tronu polskiego (elekcja vivente rege); od koronowania tegoż w 1530 jako króla-koregenta, ojca nazywano „Starym”; zarazem wydał (1530, 1538) dwa statuty, które ustanawiały na przyszłość królewską elekcję wolną (electio Regis libera) i powszechną (viritim), na która mógł przybyć „każdy [szlachcic], kto by chciał” (unusquisque qui vellet); był wielkim mecenasem sztuki, którego panowanie zapoczątkowało (przy wydatnym udziale Bony) rozwój sztuki renesansowej w Polsce, na czele z przebudową Zamku Królewskiego na Wawelu i Kaplicy Zygmuntowskiej – „perły renesansu toskańskiego na północ od Alp”; rozkwit kultury humanistycznej, początek literatury narodowej, a także – mimo porażek i połowiczności – niewątpliwie mocarstwowy status monarchii Zygmuntowskiej składają się łącznie na określenie jego (i jego następcy) panowania jako Złotego Wieku w Polsce, jemu osobiście zaś zjednało szacunek i podziw zarówno poddanych, jak intelektualnej elity w Europie, na czele z Erazmem z Rotterdamu; zmarł w 1548 roku.
prof. Jacek Bartyzel
Kategoria: Jacek Bartyzel, Kalendarium
