Zygmunt Balicki
12 września 1916 roku zmarł w Piotrogrodzie (dawniej i obecnie Petersburgu), w wieku 57 lat (ur. 30 XII 1858), Zygmunt Balicki, socjolog, publicysta i działacz narodowy, teoretyk nacjonalizmu i pedagogiki narodowej; studiował w Petersburgu, Zurychu i Genewie, gdzie w 1896 uzyskał doktorat z prawa; w Petersburgu został członkiem konspiracyjnej Gminy Socjalistów Polskich, a w 1880 organizował jej „gminę warszawską”; po ucieczce do Lwowa założył w sierpniu 1881 wraz z Bolesławem Limanowskim (1835-1935) organizację Lud Polski; sądzony i skazany we Lwowie, po wyjściu z więzienia, w obawie przed wydaniem go Rosjanom, wyjechał do Szwajcarii, której obywatelstwo uzyskał w 1898; został także członkiem korespondentem Międzynarodowego Towarzystwa Socjologicznego; w 1891 ożenił się z Gabrielą z Iwanickich, późniejszą działaczką oświatową i posłanką na Sejm RP; zbliżywszy się w Szwajcarii do epigona insurekcyjnego patriotyzmu – płk. Zygmunta Miłkowskiego (1824-1915), wziął udział w organizowaniu Ligi Polskiej (1887), sam zaś w tym samym roku, podczas nielegalnych pobytów w zaborach austriackim i rosyjskim, założył konspiracyjny Związek Młodzieży Polskiej „Zet”, wzorując jego strukturę na masonerii (do której prawdopodobnie należał); jednocześnie, aż do 1895 utrzymywał formalne związki z ruchem socjalistycznym jako członek Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich; współpracował także z lwowskim organem ludowców (Bolesława Wysłoucha) Przegląd Społeczny i z warszawskim Głosem; wspólnie z Romanem Dmowskim dokonał w 1893 „zamachu stanu” przekształcając Ligę Polską w stricte już nacjonalistyczną („nowy patriotyzm”) Ligę Narodową, zaś na jej tajnym zjeździe w Budapeszcie (1896) został członkiem jej pięcioosobowego Komitetu Centralnego; po zamieszkaniu w Krakowie (1898) stał się jednym z głównych autorów Przeglądu Wszechpolskiego oraz „duszą” poczynań organizacyjnych LN i Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, tworząc m.in. od podstaw ich struktury na Górnym Śląsku i w Wielkopolsce; pracował także w Towarzystwie Szkoły Ludowej i Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”; w 1905 przeniósł się do Warszawy; w krytycznym dla endecji roku 1908 (secesje NZR, „Zetu” i grupy „Rzeczpospolitej”) poparł antyniemiecką i prorosyjską reorientację Dmowskiego, wziął też udział w Zjeździe Słowiańskim w Pradze; w tym samym roku zaczął redagować miesięcznik Przegląd Narodowy; za artykuł Program Szymona Konarskiego został skazany na rok twierdzy: karę odsiadywał w II-VI 1910 we Włocławku, skąd zwolniono go na interwencję konstytucyjnej królowej de facto Hiszpanii (Wiktorii Eugenii Battenberg); po wybuchu I wojny światowej wszedł w skład Komitetu Narodowego Polskiego i był sygnatariuszem jego telegramu dziękczynnego za deklarację wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza z 14 VIII 1914; z ramienia KNP zajmował się organizowaniem tzw. Legionu Puławskiego, a następnie Legionów Polskich u boku armii rosyjskiej; w 1915 wyjechał do Piotrogrodu, gdzie do śmierci współpracował ze Sprawę Polską, wydawaną przez konserwatystę Konstantego hr. Broel-Platera (1872-1927); uprawiając przez całe życie równolegle działalność naukową i polityczną postulował rozdzielność i niezależność ról społecznych uczonego (w jego wypadku socjologa) i polityka, acz obaj winni służyć narodowi; jako socjolog „odkrył dla polskiej psychologii psychologię społeczną, dla etyki etykę narodową, zaś prawnikom pokazał możliwości zajmowania się socjologią państwa i socjologią prawa i moralności” (Joanna Kurczewska); byt społeczny rozpatrywał jako indywidualność zbiorową, wyposażoną w zmysły (receptywną władzę odbierania wrażeń), wyobraźnię, władze sądzenia oraz rozum, czyli władzę tworzenia pojęć; władze te stanowią podstawę identyfikacji form bytu społecznego, pośród których wyróżniał dwie formacje „bezwysiłkowe” (tzn. tworzące się bez świadomego wysiłku myśli) i dwie „wysiłkowe”; formacją bezwysiłkową niższego rzędu jest lud, wyższego zaś naród, w którego istnieniu znajduje pełnię swego wyrazu jaźń społeczna; z kolei wysiłkową stroną narodu jest społeczeństwo, a ludu – państwo; naród jest więc fundamentem życia społecznego, a państwo (narodowe) jego zwieńczeniem, przenikającym wszystkie formacje i łączącym je w organiczną całość, służącą potędze narodu; naród jest więc centralną kategorią zarówno naukowej socjologii, jak politycznej ideologii Balickiego; może być on uważany za reprezentanta „najczystszego” nacjonalizmu integralnego w Polsce, ponieważ z jednej strony przeszedł wraz z całym obozem pierwszą fazę ewolucji od „patriotyzmu starej daty” (a nawet od socjalizmu „narodowego”), z drugiej zaś – z powodu przedwczesnego zgonu nie uczestniczył w dalszych etapach tej ewolucji, ku formacji narodowo-katolickiej (był indyferentny religijnie) i tradycjonalizmowi; nacjonalizm był dla niego myślą, która przekuwa w działanie uczucie patriotyczne; w swojej głównej pracy politycznej – Egoizm narodowy wobec etyki (1902) dokonał rozróżnienia między indywidualistyczną „etyką ideałów”, postrzegającą wyłącznie człowieka abstrakcyjnego i stawiającą sobie cele „ogólnoludzkie”, a społeczną „etyką idei”, której normą podstawową jest realne dobro konkretnego społeczeństwa i wymagającą, aby każdy czuł się członkiem własnego narodu i zlał swoją istotę społeczną z jego istotą; w tym właśnie sensie etyka ta jest egoistyczna, ale nie jest to egoizm indywidualny, lecz społeczny (narodowy); w późniejszych latach Balickiego zajmowało przede wszystkim wypracowanie podstaw „pedagogiki narodowej”, która winna ukształtować typ „żołnierza-obywatela”, zahartowanego i karnego, przenikniętego duchem rycerskim i gotowością do walki w obronie Ojczyzny: dlatego mimo krytycznej (jak w całym jego obozie) oceny powstań z punktów widzenia politycznego uważał, że w programie edukacji narodowej bohaterskie typy powstańcze winny zajmować poczesne miejsce.
Prof. Jacek Bartyzel
Kategoria: Jacek Bartyzel, Kalendarium
