Stanisław hr. Tarnowski
31 grudnia 1917 roku zmarł w Krakowie, w wieku 80 lat (ur. 7 XI 1837), Stanisław Kostka hr. Tarnowski h. Leliwa, pseud. Edward Rembowski, Światowid, historyk literatury, krytyk literacki, pisarz polityczny i polityk konserwatywny; pochodził z małopolskiego rodu magnackiego, noszącego od 1547 roku dziedziczny tytuł hrabiów Św. Cesarstwa Rzymskiego, nadany hetmanowi Janowi Amorowi Tarnowskiemu przez cesarza Karola V Habsburga; syn Jana Bogdana i Gabrieli z Małachowskich, brat Jana Dzierżysława (1835-1894) – późniejszego marszałka galicyjskiego Sejmu Krajowego i Juliusza (1840-1863) – poległego w powstaniu styczniowym; po ukończeniu (1854) gimnazjum św. Anny w Krakowie studiował prawo (1855-58) i filologię na UJ, uzupełniając studia filologiczne w Wiedniu (1861); związawszy się z emigracyjnym Hotelem Lambert książąt Czartoryskich, został galicyjskim korespondentem jego Biura Politycznego, a podczas pobytu w Paryżu współpracował m.in. z Julianem Klaczką (1825-1906) i Walerianem Kalinką (1826-1886); jako członek Komitetu Narodowego, będącego galicyjską ekspozyturą „Białych”, przystąpił wraz z nimi do powstania styczniowego wiosną 1863 roku, organizując m.in. oddział powstańczy pod dowództwem gen. Zygmunta Jordana (1824-1866), którego adiutantem został jego brat Juliusz (poległy 20 VI 1863 pod Komorowem); za tę działalność był więziony przez prawie dwa lata przez władze austriackie w twierdzy w Ołomuńcu z oskarżenia o zdradę stanu; odpokutowawszy w ten sposób grzechy polityki romantycznej, po ułaskawieniu (1866) dokonał reorientacji w kierunku polityki realistycznej, możliwej dzięki nadaniu Galicji autonomii; wraz dokonującymi podobnego przewartościowania młodymi konserwatystami: Józefem Szujskim (1835-1883), Stanisławem Koźmianem (1836-1922) i Ludwikiem hr. Wodzickim (1834-1894) założył miesięcznik „Przegląd Polski”, w którym wspólnie opublikowali pod pseudonimami w latach 1868-69 cykl 20 listów pisanych przez fikcyjne postaci i z fikcyjnych, lecz łatwo identyfikowanych miejsc (Chaopolis – Wiedeń, Tygrysów – Lwów, Gawronowo – Kraków), składających się na satyryczny pamflet na egzaltowaną patriotyczną „tromtadrację” i szkodliwą ideę „nieprzerwalności powstania”, opublikowany jako książka pt. Teka Stańczyka w 1870; bezkompromisowo ostry i szyderczy ton tych tekstów (w czym główna zasługa Tarnowskiego), utrzymany w poetyce „mądrego błazeństwa” – o proweniencji erazmiańskiej i renesansowej, a swoim symbolem (za obrazem Jana Matejki) czyniący półlegendarnego błazna Zygmunta I Starego, Stańczyka (Gąskę) – wzbudził oburzenie nawet starszego pokolenia konserwatystów, ale etykietkę „stańczyków” nadaną autorom zrazu przez wrogów, przyjęli oni w końcu za swoją; w 1870 roku Tarnowski został też współwłaścicielem krakowskiego dziennika „Czas”, co z czasem doprowadziło do zatarcia się różnic pomiędzy konserwatystami starszego pokolenia (tzw. grona krakowskiego, które „Czas” zaczęło wydawać w 1848) a „stańczykami”; w tym samym roku obronił na UJ doktorat i uzyskał habilitację; choć równolegle (1867-75) zasiadał w galicyjskim Sejmie Krajowym, a od 1885 był członkiem austriackiej Izby Panów, to jego pozycję w obozie konserwatywnym i w życiu publicznym Galicji gruntował nie udział w kierownictwie politycznym „stańczyków” (sprawowanym raczej przez J. Szujskiego i S. Koźmiana, później zaś przez M. Bobrzyńskiego i W.L. Jaworskiego), lecz quasi-kapłańska pozycja w życiu naukowym i kulturalnym; już w 1871 został profesorem nadzwyczajnym (a w 1879 – profesorem zwyczajnym) i kierownikiem prestiżowej Katedry Historii Literatury Polskiej, traktowanej jako „sanktuarium kultury narodowej” nieistniejącego państwa polskiego, którą zajmował przez ponad 40 lat (do 1909); jego obszarem badawczym była przede wszystkim literatura (również polityczna) renesansu oraz romantyzmu, którą traktował jako tradycję kanoniczną, ale „oczyszczając” ją z wątków heterodoksyjnych i rewolucyjnych (jego szczytowym osiągnięciem była monografia Zygmunta Krasińskiego), promował też powieściopisarstwo historyczne Henryka Sienkiewicza; w roku akademickim 1882/83 był dziekanem Wydziału Filozoficznego, w latach 1887/88 i 1900/01 – prorektorem UJ, a w latach 1886/87 i 1899/1900 – rektorem Wszechnicy Jagiellońskiej; w 1873 został członkiem czynnym Akademii Umiejętności w Krakowie; w latach 1878-82 pełnił funkcję sekretarza jej Wydziału I, w 1883 został sekretarzem generalnym AU, a od 1890 był jej prezesem; w 1880 został też członkiem honorowym Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk; w 1884 zorganizował w Krakowie ogólnopolski Zjazd im. Jana Kochanowskiego; papieżowi Leonowi XIII wręczał płótno Matejki Jan Sobieski pod Wiedniem (Matejko z kolei sportretował go w stroju galowym i insygniach rektora); odchodząc na emeryturę katedrę przekazał endekowi Ignacemu Chrzanowskiemu (1866-1940), uprzednio wszelako odebrawszy odeń przysięgę na krucyfiks, że nie jest masonem; jego „pomnikowość” była przedmiotem krytyki, a często i drwin, pozytywistów oraz pisarzy Młodej Polski: demonstracyjne wyjście Tarnowskiego i trzaśnięcie drzwiami podczas premiery Wesela S. Wyspiańskiego (z powodów osobistych, gdyż żona Tarnowskiego – Róża była de domo Branicka), spotkało się z odwetem poety w formie satyrycznego przedstawienia Tarnowskiego jako napuszonego Prezesa w Wyzwoleniu; był kawalerem Krzyża Komandorskiego z Gwiazdą Orderu Franciszka Józefa, Orderu Leopolda, komandorii papieskiej Orderu Piusa IX oraz (pośmiertnie) Krzyża Komandorskiego Orderu Polonia Restituta; jego syn – Hieronim Jan (1884-1945), zrazu, jak ojciec, członek stańczykowskiego Stronnictwa Prawicy Narodowej, w II Rzeczypospolitej był współzałożycielem Stronnictwa Zachowawczego (1922-26) i Klubu Zachowawczo-Monarchistycznego (19226-28).
Prof. Jacek Bartyzel
Kategoria: Jacek Bartyzel, Kalendarium
