Stanisław Cat-Mackiewicz
18 lutego 1966 roku zmarł w Warszawie, w wieku 69 lat (ur. 18 XII 1896), Łazarz Stanisław Mackiewicz z Jańcza h. Boża Wola, znany zwłaszcza jako Stanisław Cat-Mackiewicz (pseudonim literacki Cat zaczerpnął z opowiadania R. Kiplinga o kocie, który chadzał własnymi drogami), publicysta, eseista i polityk, premier RP, reakcyjny konserwatysta, monarchista i imperialista; pochodził z rodziny szlacheckiej, ale już „wysadzonej z siodła” i zmieszczaniałej (jego młodszym bratem był również wybitny pisarz, nieprzejednany antykomunista Józef Mackiewicz); w wileńskim (rosyjskim) gimnazjum wstąpił do nielegalnego „Petu” – uczniowskiej organizacji „Zetu” (ZMP); od 1913 był wolnym słuchaczem UJ; w 1915 roku napisał projekt monarchicznej Konstytucji dla państwa polskiego; a rok później debiutował jako pisarz studium literackim Henryk Sienkiewicz; rozpoczęte na UW studia prawnicze dokończył dopiero, wskutek wypadków wojennych, w 1924 na USB; od 1916 był ponownie w „Zecie” oraz wstąpił do POW (wówczas też ujrzał po raz pierwszy J. Piłsudskiego, lecz żarliwym piłsudczykiem stał się dopiero kilka lat później); od marca 1919 był ochotnikiem ułanem w samodzielnym oddziale (po reorganizacji – 13 Pułku Ułanów Wileńskich) braci Dąmbrowskich, złożonym głównie z młodzieży ziemiańskiej; od 1 VIII 1922 roku był redaktorem naczelnym wileńskiego dziennika Słowo, założonego jako trybuna wileńskich zachowawców, zwanych potocznie „żubrami”, w którym odtąd przez 17 lat pisał codziennie wstępniak (ok. 2000 artykułów) i uczynił to pismo najlepiej redagowaną oraz najpoczytniejszą gazetą konserwatywną w II Rzeczypospolitej; odegrał decydującą rolę w przekonaniu wileńskich konserwatystów do poparcia zamachu majowego oraz do zawarcia (nieformalnego) sojuszu z marsz. J. Piłsudskim podczas zjazdu w Nieświeżu (25 X 1926) i wejścia do jego rządu dwóch ministrów ze środowiska „żubrów”; w osobie Marszałka (swoje uwielbienie posuwał do tego, że kwestionował, iżby był on kiedykolwiek socjalistą) chciał widzieć spełnienie wszystkich swoich idei i marzeń politycznych: przywrócenia monarchii, polityki imperialnej i mocarstwowej (jako współczesnej realizacji idei jagiellońskiej), co wymagało także rozbicia ZSSR; jako poseł na Sejm (1928-30 i 1930-35) z listy BBWR i sekretarz Komisji Konstytucyjnej, domagał się najpierw oktrojowania konstytucji i przynajmniej etapowej monarchizacji ustroju przez wprowadzenie nomenklatury „Naczelnik Państwa”, lecz ostatecznie zaakceptował Konstytucję Kwietniową; po śmierci Piłsudskiego i wyeliminowaniu jego faworyta – płk. Walerego Sławka, przechodził do coraz ostrzejszej opozycji, zwłaszcza wobec polityki zagranicznej min. J. Becka, ale także wobec postępującego etatyzmu, co ostatecznie doprowadziło go do internowania (III/IV 1939) w Berezie Kartuskiej; 18 IX 1939 opuścił Wilno i przez Litwę Kowieńską oraz Estonię dotarł to Francji, gdzie został mianowany przez prezydenta W. Raczkiewicza członkiem Rady Narodowej RP (do rozwiązania jej pierwszego składu 3 IX 1941); wznowił we Francji „Słowo” jako tygodnik, atakując tam bezpardonowo i przesadnie „sanacyjną gnojówkę”; po klęsce Francji przedostał się do Anglii, gdzie od 1941 roku stał się nieprzejednanym krytykiem paktu Sikorski-Majski i całokształtu ugodowej polityki W. Sikorskiego, a potem S. Mikołajczyka wobec Stalina; aby nie podlegać cenzurze wojennej, swoje niezłomnie antysowieckie, antyjałtańskie i niepodległościowe stanowisko wyrażał w broszurach, których opublikował ponad 50; w latach 1946-50 wydawał w Londynie tygodnik Lwów i Wilno; od 7 czerwca 1954 do 21 czerwca 1955 był premierem Rządu RP na Uchodźstwie przy prezydencie A. Zaleskim; ostro napiętnował zgodę trzech stronnictw emigracyjnych (SN, PPS, NiD) na agenturalno-dywersyjną współpracę z wywiadem amerykańskim (tzw. afera Bergu); zarówno to oraz dojście do przekonania, że samodzielna polityka emigracyjna jest niemożliwa, jak również trudna sytuacja osobista oraz pragnienie powrotu do kraju sprawiły, że uwikłał się w kontakty z wysłannikami służb PRL-owskich – w sierpniu 1955 został zarejestrowany jako KO „Rober”, przyjmując także korzyści finansowe; po uzgodnieniu z władzami warszawskimi powrócił 14 VI 1956 do Polski; przez pierwsze lata pobytu opływał w dostatki i uznanie, współpracując stale głównie z prasą PAX-u i z jego Instytutem Wydawniczym, a jego książki biły rekordy popularności; sytuacja uległa zmianie po zdekonspirowaniu jego pseudonimu „Gaston de Cerizay”, pod którym pisał do „Kultury” paryskiej oraz po podpisaniu przezeń Listu 34; wytoczono mu wówczas proces o działalność „na szkodę socjalistycznego państwa”, którego tok przerwała jego śmierć.
prof. Jacek Bartyzel
Kategoria: Jacek Bartyzel, Kalendarium
