Śrama: Portret dobrego chrześcijańskiego króla w Idea de un príncipe político cristiano Diega de Saavedry Fajardo

Wiele znaczących postaci żyjących w wieku XVII łączyło w sobie talenty bardzo różnorodne. Tak było także w przypadku Diega de Saavedry Fajardo. Ten urodzony 6 maja 1584 roku w Algezares w prowincji Murcia potomek rodziny właścicieli ziemskich odebrał staranne wykształcenie na uniwersytecie w Salamance, który w tamtych czasach był jednym z najważniejszych ośrodków naukowych w Europie^[1]. W znacznej mierze ukształtowało go ono jako myśliciela politycznego, gdyż to tam po raz pierwszy zetknął się z filozofią polityczną świętego Tomasza oraz neostoicyzmem, czyli prądami intelektualnymi, które wówczas na uniwersytecie w Salamance przeżywały czas rozkwitu^[2].

Saavedra studiował prawo kanoniczne i świeckie, w roku 1606 otrzymał tytuł bakałarza oraz niższe święcenia duchowne^[3]. Początkowo był sekretarzem kardynała Gaspara de Borji^[4], ale z czasem zaczął odgrywać coraz większą rolę w polityce, dochodząc w roku 1633 do stanowiska ambasadora hiszpańskiego w krajach niemieckojęzycznych^[5]. Przez krótki czas był również kanonikiem w Santiago de Compostella, jednak odebrano mu tę funkcję, gdyż z powodu innych obowiązków nigdy nie odwiedził tego miasta^[6].

Służba dyplomatyczna była jednak tylko jednym z pól działalności Saavedry, który z dużym powodzeniem zajmował się także poezją^[7], a ponadto zaczął pisać teksty na temat historii i polityki, między innymi Introducciones a la politica (1631), Respuesta al. Manifiesto de Francia (1635), Discurso sobre el estado presente de Europa (1637), Corona gotica (1645)^[8]

Największe znaczenie historyczne ma jednak wydany w Monachium w roku 1640 traktat pod tytułem: w Idea de un príncipe político cristiano. Ma on charakter księgi emblematycznej zawierającej 100 krótkich esejów dotyczących różnych aspektów sprawowania władzy królewskiej, które stanowią zbiór porad dla rządzących, a przy tym nakreślają portret dobrego władcy chrześcijańskiego.

Dzieło to stanowi popis wielkiej erudycji autora, który przy jego tworzeniu korzysta z bardzo szerokiej bazy źródłowej w skład, której wchodzą zarówno teksty o charakterze filozoficznym, bądź filozoficzno-teologicznym (np. dzieła Platona, Arystotelesa, Seneki, św. Augustyna, św. Tomasza z Akwinu, Erazma z Rotterdamu) oraz historycznym (w szczególności Żywoty Cezarów Swetoniusza, Roczniki i Dzieje Tacyta, Żywoty sławnych mężów Plutarcha, a także liczne kroniki hiszpańskie)^[9].

Portret dobrego, chrześcijańskiego władcy

Portret dobrego władcy chrześcijańskiego, który tworzy Diego de Saavedra Fajardo wynika w znacznej mierze z filozofii świętego Tomasza z Akwinu oraz myśli neostoickiej, a przy tym tworzony jest w opozycji do twierdzeń Nicollo Machiavellego. O ile Włoch twierdził, że książę ma być zarówno lwem jak i lisem^[10], o tyle hiszpański myśliciel w sposób zdecydowany zredefiniował to stwierdzenie, zwracają uwagę na to, że w rzeczywistości myśl ta jest o wiele starsza niż filozoficzne koncepcje Włocha i w rzeczywistości została stworzona przez spartańskiego wodza Lizandra, który w momencie, gdy jego przeciwnicy twierdzili, iż prowadzenie wojny podstępem jest rzeczą niegodną potomka Heraklesa, miał odpowiedzieć Dokąd nie dotrzesz w skórze lwa, tam trzeba się ubrać w skórę lisa^[11].

Kwestię sprytu lisów Saavedra Fajardo opisuje w sposób zdecydowanie negatywny- twierdzi, że dzieło pisane przez niego nie jest miejscem dla opisywania tego typu zachowań pełnych złośliwości. Z kolei w zakresie sposobów postępowania zaczerpniętych od lwa, hiszpański myśliciel uważa, że każdy człowiek w każdej sytuacji zamiast wykazywać zwierzęcą dzikość i brutalność, powinien mieć cechy, które to zwierzę symbolizuje- sprawiedliwość, odwagę i honor.

Ponadto odnajduje w nim symbolikę już zapomnianą, a mianowicie to, iż lew dla starożytnych Egipcjan był symbolem czujności i wytrwałości, postrzegany był jako zwierzę, które nieustannie kontroluje sytuację na sawannie^[12].

W tym momencie Saavedra dokonuje zatem zupełnie innej interpretacji motywu lwa niż Machiavelli, udowadniając przy tym swoją tezę o potrzebie zachowywania przez monarchę określonych zasad, a jednocześnie oskarżając Włocha o zmienianie znaczenia ogólnie uznanych symboli i prawd.

Wykazana przez hiszpańskiego myśliciela między innymi we fragmentach polemicznych wobec Machiavellego, potrzeba wykazywania się przez władcę określonymi cnotami takimi jak sprawiedliwość, łagodność, czy odwaga jest nieustannie przypominana na kartach Idea de un príncipe político cristiano. Przy tym według Saavedry nie wystarczy, by władca jedynie udawał cnotliwego jak postulował Machiavelli w Księciu:

Nie jest przeto koniecznym, by książę posiadał wszystkie te cechy, które wskazałem, lecz jest bardzo potrzebne, aby wydawało się, że je posiada. Śmiem nawet powiedzieć, że gdy je ma i stale zachowuje, przynoszą szkodę, gdy zaś wydaje się, że je ma, przynoszą pożytek; powinien więc książę uchodzić za litościwego, dotrzymującego wiary, ludzkiego, religijnego, prawego i być nim w rzeczywistości, lecz umysł musi mieć skłonny do tego, by mógł i umiał działać przeciwnie, gdy zajdzie potrzeba^[13].

Ale, aby rzeczywiście wykazywał się cnotami, które sobie przypisuje. Hiszpański myśliciel w największym stopniu rozwija ten wątek w opisie emblematu LXV dotyczącego najczęściej popełnianych przez władców błędów stwierdzając, że czyny władcy są przykładem do naśladowania dla poddanych i wspominając postępowanie niegodnego króla Wittizy, który będąc Chrześcijaninem to posiadał wiele konkubin, a także miał wykazywać się charakterem skłonnym do okrucieństwa i do zbytków^[14]. Tak postępujący władca nauczył całą Hiszpanię, jak grzeszyć^[15], w wyniku czego po śmierci Wittizy, w momencie arabskiego najazdu kraj był podzielony w wyniku wewnętrznych walk pomiędzy pretendentami do tronu. Saavedra Fajardo opisując błąd Wittizy, jakim było dawanie złego przykładu swoim poddanym i następcom^[16].

Wszelkie wątki, w których ukazane są niegodne zachowania monarchów, i w których pojawia się element polemiki z Machiavellim mają na celu wykazać prawdę podstawową dla całej myśli Diega de Saavedry Fajardo, a mianowicie to, że podstawowym narzędziem wykorzystywanym do rządzenia powinny być nie przemoc i kłamstwo, ale honor^[17], wiara oraz wynikająca z niej moralność i współpraca z Kościołem^[18].

Wynikiem takiego postawienia sprawy jest to, że zarówno w wykonywaniu swych obowiązków jak i w życiu osobistym dobry władca wykazuje cztery podstawowe cnoty – sprawiedliwość, męstwo, roztropność i umiarkowanie. Cnoty te uznawane były za niezwykle ważne w postępowaniu nie tylko władców już przez Platona i Arystotelesa. Później stały się podstawą dla charyzmatycznych aspektów legitymizacji władzy cesarskiej w Rzymie starożytnym^[19], a w końcu w Chrześcijaństwie stały się czterema cnotami kardynalnymi.

Pierwsza z tych cnót – sprawiedliwość, rozumiana tu w sposób klasyczny, powinna przede wszystkim iść w parze w łagodnością, gdyż dla Saavedry postępowanie zbyt surowe zawsze jest niesprawiedliwe, nawet jeżeli służy ukaraniu jakiejś zbrodni^[20]. Jednocześnie ta cnota wymaga od rządzącego unikania nadawania zbytnich przywilejów niektórym grupom społecznym^[21]. Sprawiedliwy władca powinien przy tym stać na straży tego, by zasady prawa spisanego wynikały z dobrego zrozumienia natury człowieka oraz zasad religii^[22].

Z kolei męstwo, zdaniem Saavedry polega na umiejętności wychodzenia z trudnych sytuacji. Idąc za stoikami hiszpański myśliciel stwierdza, że zbytnia brawura i skłonność do ryzyka nigdy nie mogą zostać nazwane męstwem, a prawdziwą miarą wielkości władcy są nie jego osiągnięcia militarne, ale dążenie do trwałego pokoju^[23]. Pod tym względem łączy się z kolejną z cnót – roztropnością oraz z powiązaną z nią ostrożnością. Saavedra właściwie o wiele częściej wspomina o ostrożności, gdyż jego zdaniem dobry władca jest przygotowany na każdą, nawet najgorszą okoliczność, a przy tym pamięta o tym, że nie zawsze warto jest śpieszyć się z decyzjami, zwłaszcza daleko posuniętymi reformami prawa^[24].

Ostatnia z czterech cnót kardynalnych – umiarkowanie również pełni u monarchy niezwykle ważną rolę, gdyż to ona sprawia, że władca nie staje się ,,dziką bestią” pragnącą coraz większej władzy, ale może rządzić w sposób jak najbardziej godny. Saavedra łączy przy tym umiarkowanie z pięknem i wpisuje się w argumentację świętego Tomasza z Akwinu, który w Summie teologicznej pisał:

Wprawdzie piękno jest cechą każdej cnoty, to jednak przydziela się je głónie umiarkowaniu, a to z dwóch powodów: 1. Z powodu powszechnej treści umiarkowania, z którego pochodzi spokojna i stosowna proporcja, na której według Dionizego polega istota piękna. 2. Ponieważ to, od czego powściąga umiarkowanie, jest czymś w człowieku najniższym, należącym do jego natury zwierzęcej, jak o tym za chwilę będzie mowa, i zdolnym człowieka najbardziej splamić. Dlatego piękność przypisuje się głównie umiarkowaniu, jako temu, które chroni człowieka przed brzydotą^[25].

Ta synteza pojęcia piękna i umiarkowania stanowi przy tym doskonałe wytłumaczenie niektórych dość kontrowersyjnych tez Saavedry, a mianowicie na przykład takiej, że władca powinien być piękny, ponieważ piękno fizyczne jest obrazem duszy^[26].

Umiarkowanie jest dla Diega de Saavedry Fajardo prawdopodobnie najważniejszą z wyżej wymienionych cnót, gdyż jego zdaniem dobry władca zna umiar we wszystkim, zarówno w nagradzaniu, jak i w karaniu, zarówno w oszczędności, jak i w hojności, choć należy zauważyć, że hiszpański myśliciel stwierdza, że zbytnia łagodność i zbytnia hojność są mniej szkodliwe niż ich przeciwieństwa^[27].

Dobry władca chrześcijański przy tym w teorii Saavedry ma rozumieć swą odpowiedzialność i z tego powodu nie wyręczać się doradcami przy podejmowaniu najważniejszych decyzji, niezależnie od tego jak trudne, by one nie były, gdyż rola króla nigdy nie jest rolą prostą i zawsze wymaga poświęceń, o czym wspominając o postaci cesarza pamiętał już najważniejszy ze stoickich filozofów – Seneka w swym traktacie O pocieszeniu do Polibiusza:

Również samemu Cezarowi, któremu wszystko jest wolno, z tego właśnie powodu wiele nie wolno: snu wszystkich chroni jego czuwanie, wypoczynku wszystkich jego praca, przyjemności wszystkich jego trud, bezczynności wszystkich jego pochłonięcie sprawami. Z chwilą gdy Cezar poświęcił siebie całemu światu, przestał należeć do siebie i wzorem gwiazd, które bez chwili wypoczynku zawsze krążą po swoich orbitach, nie wolno mu się nigdy, ani na chwilę zatrzymać, ani  niczego czynić dla siebie^[28].

Korzystając z nieco innego porównania kwestię tę opisywał święty Tomasz z Akwinu:

We wszystkim co jest podporządkowane pewnemu celowi i w czym można postępować tak lub inaczej, potrzebny jest jakiś przewodnik, który do owego celu poprowadzi. Żaden przecież okręt rzucany w różne strony porywami zmiennych wiatrów, nie dotarłby do wyznaczonego kresu żeglugi, gdyby nie kierowała nim przemyślność sternika^[29].

Saavedra w przywołanym wyżej kontekście cytuje obydwóch filozofów. Bezpośrednio z twierdzeń Seneki wywodzi się myśl zawarta w eseju rozpoczynającym się od emblematu przedstawiającego Heraklesa w kołysce, duszącego węża^[30]. Ta mityczna postać ukazana w takiej sytuacji miała przypominać, że dobry władca powinien być zawsze gotów do działania, nawet w czasie przeznaczonym na wypoczynek.

Z kolei porównanie monarchii do okrętu na którym władca jest sternikiem pojawi się kilkukrotnie, między innymi w emblemacie trzydziestym szóstym i trzydziestym siódmym^[31].

W kontekście tego porównania możnaby jednak dostrzec pewną niekonsekwencję, a mianowicie – Saavedra z jednej strony zwraca uwagę na to, że rządzić powinien jeden, a z drugiej bardzo wysoko ceni sobie współrządy katolickich władców – Izabelli i Ferdynanda, jednak w sposób bardzo przemyślany odsuwa od siebie zarzut zaprzeczania samemu sobie stwierdzając, że tych dwoje będąc małżeństwem, żyli w tak ścisłym zjednoczeniu ,,ciał i serc”, że sytuacja była taka jakby rządził tylko jeden władca^[32]. We wszystkich pozostałych przypadkach współrządy byłyby jednak zdaniem hiszpańskiego myśliciela rzeczą nieodpowiedzialną i nieostrożną, prowadzącą do konfliktów i rozłamów jak w przypadku tetrarchii w cesarstwie rzymskim^[33].

Temat odpowiedzialności władcy za swoje decyzje jest dla Saavedry niezwykle ważny i powraca w jego esejach wielokrotnie, bezpośrednio z nią wiąże się realizm. Jego utrata może być bardzo niebezpieczna. Dlatego hiszpański myśliciel zwraca uwagę na fakt, że dobry władca powinien znać swych wrogów, w szczególności tych wewnętrznych, czyli… pochlebców, którzy uniemożliwiają monarsze realistyczny ogląd samego siebie, będący zdaniem Saavedry najwyższym stopniem wielkości^[34].

Z drugiej jednak strony mimo tego, iż władca powinien być samodzielny, to jednocześnie nie może pozwolić sobie na zajmowanie się każdym szczegółem polityki, gdyż wtedy mógłby zaniedbać wiele ważnych spraw, stąd hiszpański myśliciel stwierdza, że niezwykle ważną umiejętnością monarchy jest umiejętność odnajdywania utalentowanych ludzi, którzy jako jego urzędnicy będą wypełniać jego wolę^[35].

Przywoływane przykłady historyczne

Postulaty Saavedry odnośnie cech dobrego władcy stanowią pewien imaginacyjny obraz tego jak książę powinien postępować, ale mają one przede wszystkim walor praktyczny. Hiszpański myśliciel chce, aby przyszli rządzący nauczani sztuki sprawowania władzy z jego podręcznika rzeczywiście wykazywali opisywane przez niego cnoty. Z tego powodu wielokrotnie przywołuje dobre przykłady władców żyjących we wcześniejszych czasach.

Bardzo często za pozytywne przykłady uznaje decyzje kastylijskiego króla Alfonsa X Mądrego, którego bardzo wysoko ceni ze względu na jego erudycję oraz próby przemyślanych reform prawodawstwa polegające między innymi na wprowadzeniu opodatkowania zarobków sędziów^[36].

Bardzo wielu władców jest także przez Saavedrę chwalonych ze względu na różnego rodzaju próby dążenia do doskonałości, na przykład kilku za swe umiłowanie sztuki, która zdaniem hiszpańskiego myśliciela sprawia, że człowiek staje się łagodniejszy i mniej skłonny do pochopnych decyzji. Wśród takich monarchów, którzy dzięki paraniu się różnymi sztukami stawali się lepszymi ludźmi i rządzącymi Saavedra wymienia między innymi króla Nawarry Tybalda, który zajmował się muzyką i poezją, grającego na instrumentach muzycznych Aleksandra Sewera, czy cesarza Maksymiliana II parającego się grawernictwem^[37].

Saavedra nie ogranicza się jednak do podawania dobrych przykładów. Opisuje także to jak władca nie powinien postępować. W tym miejscu warto zauważyć, że Diego de Saavedra Fajardo w pewnym stopniu dokonuje upolitycznienia swego dzieła, gdyż o ile wśród przykładów władców dobrych wymienia zazwyczaj władców Hiszpanii, Świętego Cesarstwa Rzymskiego i cesarzy rządzących w antycznym cesarstwie rzymskim, o tyle przykłady negatywne bardzo często pochodzą z Francji, która w roku 1640 brała udział w wojnie 30-letniej jako przeciwnik krajów rządzonych przez Habsburgów. W najczarniejszych barwach spośród władców francuskich przedstawiony jest XVI-wieczny monarcha – Franciszek I Walezjusz, który według opisu Saavedry wykazywał się niepochamowaną dumą i ambicją, w wyniku czego sprzymierzył się z sułtanem tureckim przeciwko Habsburgom^[38].

Całkowitym przeciwieństwem z gruntu złego Franciszka I jest zmarły w roku 1636 cesarz Ferdynand II, który nie okazywał dumy, z powodu swego poświęcenia dla spraw państwowych porównywany był do pelikana – symbolu poświęcenia i Chrystusa, nie wykazywał się zbytnią dumą, a dla swoich poddanych był nie panem lecz ojcem^[39]. W bardzo podobny sposób opisywany jest także jego imiennik – Ferdynand II katolicki, który wyżej wymienione cechy łączył z wielką odwagą i ostrożnością, będącą przejawem cnoty roztropności^[40]. Opisywany jest przy tym jako bohater, który nie tylko sam przyczynia się do rozwoju swego państwa, ale także w sposób umiejętny odnajduje dobrych współpracowników^[41]. Tą charakterystyką Saavedra przyczynił się do jeszcze większego niż wcześniej rozpowszechnienia w hiszpańskim dziejopisarstwie wyidealizowanego obrazu rządów tego władcy^[42].

Próba podsumowania

Dzieło Saavedry stanowi przede wszystkim najdoskonalszą próbę podważenia myśli Machiavellego, gdyż udziela najprostszej możliwej odpowiedzi na pytanie: kim jest dobry władca? Która to odpowiedź brzmi: dobry władca to przede wszystkim dobry chrześcijanin.

Ponadto Idea de un príncipe político cristiano zawiera dogłębny opis tego w jaki sposób monarcha powinien postępować w różnych sytuacjach. Na podstawie tegoż opisu można w sposób dokładny wywnioskować jakie cechy powinien posiadać idealny książę, czego próbę uczyniłem powyżej, a przy tym wraz z hiszpańskim myślicielem prześledzić historię w poszukiwaniu takiego monarchy.

Przy tym należy zauważyć, że dzieło Saavedry zdobyło ogromną popularność, było wydawane wielokrotnie w wielu europejskich językach przez cały wiek XVII^[43], a jeszcze w wieku XIX uznawane było za doskonałe pod względem stylistyki^[44]. Stanowi zatem jedno z dzieł, które przyczyniły się do utrwalenia wśród hiszpańskich i europejskich intelekualistów określonego sposobu postrzegania władzy oraz stanowiły kontynuację wynikającej z filozofii świętego Tomasza koncepcji sprawowania władzy według, której król w swym państwie powinien pełnić taką rolę jak Bóg w świecie^[45], co wprawdzie się sprawdzało, ale w późniejszych czasach z powodu niedopasowania do klimatu opinii epoki stawało się coraz częściej przedmiotem żartów, o czym świadczy następująca, pochodząca już z początków wieku XIX anegdota:

W Florencyi szedł przez ulicę Hiszpan razem z obywatelem mieyscowym. Spotkał ich Wielmożny Książę z Kardynałem, Bratem swoim i licznym dworem. Gdy ich minął, spytał Włoch swojego towarzysza: czy go nie zadziwia świetność tych osób? Niewiele na to uważał Hiszpan. Ponowił Włoch kilka razy to zapytanie. Odpowiedział nareszcie Hiszpan z zimną krwią: En Espanna tenemos quarenta como el Cardinal, dies como el Grande Duque, dos como el Papa, y uno como Dios. Los quarenta son los quarenta Canonicos de Toledo, los dies son los dies Grandes de Espanna, los dos como el Papa son los Arcobispos de Toledo y de Sevilla, y el uno como Dios es nuestro Rey (W Hiszpanii mamy 40 takich, jak Kardynał, 10 jak Wielki Książę, 2 jak Papież, a jednego, jak Bóg. 40 są to Kanonicy Toledańscy, 10 są to Grandowie Hiszpańscy, dwaj jak Papieże są Arcybiskupi Toledański i Sewilski, a jednym, jak Bóg jest nasz Król^[46].

Bibliografia:

1. Barducci M., Hugo Grotius and the Century of Revolution, 1613-1718, Oxford 2017
2. Bireley R., The Counter- Reformation Prince: Antimachiavellianism, or Catholic Statecraft in Early Modern Europe, Chapell Hill NC 1990
3. Bruneau A., Observations et maximes sur les matières criminelles, Paris 1766
4. Dowling J. C., Diego de Saavedra Fajardo, Boston 1977
5. Fernandez- Santamaria J.A., Natural Law, Constitutionalism, Reason of State an War, New York 2006
6. Fraga Iribarne M., Don Diego de Saavedra y Fajardo y la diplomacía de su época, Madrit 1955
7. Gazeta warszawska, rocznik 1817.
8. Hall J., Le Seneque Ressucite Chretien, Paris 1610
9. Holscher T., Różni aktorzy- te same role. Panowanie ideologiczne cesarza w sztuce rzymskiej, Poznań 2014
10. Lagree J., Juste Lipse et la Restauration de stoicisme, Paris 1994
11. López Poza S., Neostoic Virtues in the Empresas políticas of Saavedra Fajardo. The Influence of Justus Lipsius [w] Polyvalenz und Multifunktionalität der Emblematik. Multivalence and Multifunctionality of the Emblem. Akten des 5, Internationalen Kongresses der Society for Emblem Studies. Proceedings of the 5th International Emblem Conference of the Society for Emblem Studies (red. Wolfgang Harms , Dietmar Peil, Michael Waltemberger), Frankfurt am Main 2002, Vol. II, s. 691-707.
12. Machiavelli, Książę, Poznań 2008
13. Merimee E., A History of Spanish Litterature, New York 1961
14. Moreno J.S., Formación cultural de Saavedra Fajardo: su biblioteca, bibliografia antigua y moderna de sus obras, Murcia 1959
15. Padilla A. de, Annotationes in Habacuc Prophetam, Sulzbaci 1676
16. Plutarch, Les vies des hommes ilustres, Amsterdam 1735
17. Saavedra Fajardo D., de, Prince Chrestien et politique, Paris 1668 = Prince Chrestien et politique, Amsterdam 1670 = Symbola Christiano-politica; sive idea principis Christiano-politici, centum symbolis expressa, Bruxellae 1649 = Idea principis Christiano-politici , Amsterdam 1659 = Idea di un principe politico christiano, Venetia 1654 = The royal politician represented in one hundred emblems, London 1700 = Idea de un principe politico christiano, representada en cien empresas, Monachium 1640 = Idea de un principe politico christiano, representada en cien empresas, Mediolan 1642 = Idea de un principe politico christiano, representada en cien empresas, Valencia 1655 = Idea de un principe politico christiano, representada en cien empresas, Amberes 1655 = Idea de vn principe politico christiano, representada en cien empresas, Valencia 1658
18. Segura Ortega M., La Filosofía Juridíca y Política en Las "Empresas" de Saavedra Fajardo, Murcia 1984
19. Seneka, Dialogi, Warszawa 1998
20. Śrama M., Odnowa obyczajów przodków (mores maiorum) i rządy łagodności (clementia), jako elementy praktyki politycznej Oktawiana Augusta, Koło Historii nr 17, Lublin 2015
21. Św. Tomasz z Akwinu, O królowaniu, Kraków 2006
22. Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, Londyn 1962-1985.

Marcin Śrama

Tekst pierwotnie opublikowany został w: Monarchia. historia, idea i perspektywy, red. K. Kofin i M. Kofin, Kraków 2018, s. 27-38.

Kategoria: Marcin Śrama, Myśl, Polityka, Publicystyka