Śrama: John Dryden- piewca legalnej angielskiej monarchii

Wiek XVII był dla Anglii czasem wielkich przemian politycznych. Państwo przeszło niespotykaną we wcześniejszych dziejach Europy, trwającą zaledwie kilkadziesiąt lat przemianę z monarchii niemal absolutnej, przez republikę, do monarchii parlamentarnej. Świadkiem tej epoki i uczestnikiem najważniejszych jej wydarzeń był poeta i dramaturg, John Dryden, który zdaniem Samuela Johnsona był jednym z największych geniuszy literackich XVII wieku. Mimo tego dziś pozostaje on trochę zapomniany.

Początki literackiej kariery

John Dryden urodził się 9 sierpnia 1631 roku w Aldwincle w okolicach miasteczka Oundle w hrabstwie Northampton. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Wykształcenie odebrał w Westminster School, a następnie w Cambridge, w słynnym Trinity Colege, który już wówczas mógł się poszczycić takimi absolwentami, jak George Gascoigne- jeden z najwybitniejszych poetów ery elżbietańskiej, znany między innymi ze swych tłumaczeń twórczości Ludovica Ariosta; George Herbert- poeta zaliczany do nurtu literatury metafizycznej przez długi czas uważany za adresata Sonetów Shakespeare’a; czy John Suckling- dramatopisarz znany z wykwintnego stylu pisania, który w wyniku politycznego zaangażowania podczas rewolucji angielskiej musiał uciekać do Francji, gdzie napisał kilka politycznych pamfletów.

Dryden uzyskał tytuł bakałarza w 1653 roku, a następnie został współpracownikiem John’a Thurloe’a- sekretarza stanu za czasów protektoratu Oliviera Cromwella. W tym okresie jeszcze nic nie zapowiadało przyszłych literackich zainteresowań Drydena. Swój pierwszy opublikowany tekst poetycki, Heroic Stanzas (Heroiczne strofy) napisał on bowiem dopiero w roku 1658 i poświęcił go pamięci zmarłego lorda protektora. Angielski dyktator w poemacie Drydena opisywany jest, jako pełen cnót i gorliwości wielki bohater, którego trudy przyczyniły się do pokoju, jaki zapanował w państwie. W wierszu widoczne jest pewne uwielbienie, jakim przez autora darzony jest Cromwell, jednak wypada też zauważyć, że w żadnym fragmencie tego dzieła nie zostaje potępiony ani Karol I, ani dynastia Stuartów, czy też instytucja monarchii w ogóle, co wskazuje na to, że Dryden  prawdopodobnie w żadnym okresie swojego życia nie miał poglądów o charakterze antymonarchicznym, a może nawet w jakiś sposób tęsknił za powrotem monarchii, choć będąc młodym, ambitnym człowiekiem nie mógł tego okazywać.

Piewca monarchii

Na szczere, monarchistyczne poglądy żywione przez Drydena może wskazywać to, że w zaledwie dwa lata później- krótko po restauracji Stuartów w roku 1660 napisał on poemat zatytułowany Astrea Redux (Sprawiedliwość przywrócona[1]), który stworzony został z okazji szczęśliwego przywrócenia najświętszego Majestatu Królewskiego[2] i stanowi jeden z najcelniejszych przykładów literatury panegirycznej. W dziele tym poeta odwołując się do rzymskiej tradycji złotego wieku, który w I wieku przed naszą erą został przywrócony przez Augusta, wyraża nadzieję, że i Anglia pod rządami przywróconej na tron dynastii ma przed sobą świetlaną przyszłość i czeka ją szybki rozwój zarówno w sferze militarnej, jak i w rozwoju sztuk[3]. Opisuje władcę, jako powracającego z wygnania ,,szczęśliwego księcia”, którego powrót sprawia radość jego poddanym. Przyrównuje go przy tym do Dawida[4], który będąc namaszczonym przez proroka Samuela królem Izraela też musiał uciekać przed niegodnym władcą- Saulem, i także powrócił, by przyczynić się do rozkwitu swego państwa.  Ponadto Astrea Redux stanowi swego rodzaju zapowiedź poetyckiego programu Drydena, który całą swą twórczość od czasów napisania tego dzieła poświęcił głoszeniu chwały monarchii Stuartów. Z tego powodu w roku 1668 został nagrodzony tytułem poety laureata.

Idealnym przykładem dzieła poetyckiego, które stanowi pochwałę ustroju i panującej dynastii jest opublikowany w roku 1667 Annus Mirabilis. W poemacie tym Dryden opisuje wydarzenia z dwóch poprzednich lat, kiedy to na Londyn spadły dwie klęski- plaga dżumy i wielki pożar miasta (2- 5 września 1666 roku), a brytyjska flota została pokonana przez Holendrów w Cieśninie kaletańskiej w tak zwanej bitwie czterodniowej. Poeta dla określenia czasu, w którym na Anglię spadały te klęski używa jednak określenia ,,year of wonders” (łac. Annus mirabilis, pl. Rok cudów), sugerując, że sytuacja mogłaby być jeszcze gorsza gdyby nie talent władcy i boża opieka. Król Karol II jest przedstawiony przez Drydena, jako ten, który martwi się o kraj i z bożą pomocą próbuje przełamać kryzys. Charakterystyka władcy jest przy tym wzorowana na opisach antycznych bohaterów. 

Innymi celnymi przykładami wierszy będących pochwałą angielskiej monarchii są na przykład pochodząca z późniejszego okresu twórczości Drydena Britania Rediviva (pl. Brytania przywrócona życiu)- napisany w roku 1688 poemat wieszczący przyszłą wielkość nowonarodzonego syna króla Jakuba II.

Twórczość poety-laureata nie ograniczała się jednak tylko do typowych utworów o charakterze panegirycznym. Zupełnie inny dziełem jest wydany anonimowo w 1681 roku Absalom i Achitophel. Utwór ten ukazuje powszechnie znaną historię biblijną o Absalomie, synu Dawida, który zbuntował się przeciwko swemu ojcu, i stanowi przy tym satyrę na  skupione wokół hrabiego Shaftesbury stronnictwo zwolenników wprowadzenia zasady zgodnie, z którą katolicy zostaliby wykluczeni z sukcesji,  którego to stronnictwa wyewoluowała potem partia Wigów. Zwolennicy Shaftesbury’ego proponowali aby przyszłym królem został nie brat króla, katolik Jakub Stuart, ale nieślubny syn władcy, James Scott, książę Monmouth. Do niektórych wydań poematu był dołączony nawet klucz postaci wskazujący na to, który z realnych polityków działających wówczas w Anglii, czy też innych ludzi mających znaczenie dla spraw państwowych jest ukryty pod obrazem danej postaci występującej w poemacie, i tak na przykład król Karol II kryje się pod postacią Dawida, co było bardzo widoczne w wyniku wyeksponowania podobieństw w stylu życia starożytnego króla izraelskiego i współczesnego Drydenowi władcy Anglii, a w szczególności faktu posiadania przez obydwóch dużego grona nieślubnego potomstwa[5], Architophel to lord Shaftenbury, Batszeba- księżna Portmousth, natomiast wspominany w poemacie Saul stanowi symbolizuje Olivera Cromwella. 

Pomimo dużej sympatii z jaką opisywany jest Dawid/Karol, niektóre spośród fragmentów utworu wydają się swego rodzaju żartem z obyczajów króla Karola, na przykład określenie epoki, w której żył Dawid ,,świętym czasem […] mającym miejsce przed nadaniem poligamii miana grzechu”[6].

Należy jednak zauważyć, że Dryden pomimo tego typu przytyków wobec obyczajowości króla chciał jednak swym poematem okazać wsparcie władcy, który był przeciwnikiem proponowanych przez Schaftesbury’ego rozwiązań oraz przygotowywanej przez arystokratę Exclusion Bill (Ustawa o wykluczeniu katolików z sukcesji do tronu angielskiego).

Poeta i religia

Obok monarchii, drugim niezwykle ważnym dla Drydena tematem była religia. Sam poeta porzucił anglikanizm i nawrócił się na katolicyzm. Świadectwo tego nawrócenia odnajdujemy w dwóch jego poematach- Religio Laici (1682 r.) i The Hind and the Panther (1687 r.).

Pierwszy z tych utworów, napisany za czasów panowania Karola II, stanowi obronę anglikanizmu przed deizmem i katolicyzmem. Dryden zwracał w nim uwagę głównie na fakt, że zalecenia moralne Bóg dał człowiekowi w Pismach, a rozum służy do tego, by je odczytywać, Stwórca natomiast wynagradza lub karze za poszczególne czyny, jakich człowiek dokonuje:

,, Los i przeznaczenie kierują się

drogami wyznaczonymi przez wszechmocnego Boga:

Złych spotka kara, a dobrych- nagroda”[7]

Twierdzi także, że życie religijne powinno opierać się na modlitwie i wychwalaniu Stwórcy[8], a religia naturalna, jakiej pragną deiści jest niemożliwa do wprowadzenia w życie[9], gdyż pisma filozofów są ze sobą sprzeczne. Z tego samego powodu odrzuca katolicką Tradycję, gdyż uważa, że jest ona bez znaczenia skoro można czytać Pismo Święte i bezpośrednio z niego czerpać naukę. Osoby, które twierdzą, że Tradycja ma znaczenie, według anglikańskiego Drydena, uważają, że pisma biblijne:

,,[…] zostały stracone,

A mocno okaleczone kopie nie zgadzają się z sobą

Więc albo religia mieć nie będzie pewnych podstaw

albo prawda w tradycji musi być odnaleziona”[10]

Dryden zwraca jednak uwagę na to, że o ile tradycja pomogła w przechowaniu Pisma Świętego, to należy wśród zgodnych z nią przekazów wychwycić te, które rzeczywiście miały źródło w nauczaniu Chrystusa- z tego powodu poeta odrzucał katolicyzm, jako wyznanie, które w nieodpowiedni, za daleko posunięty sposób interpretuje przekaz biblijny[11], a także z powodu faktu, że w jego opinii w tym wyznaniu tylko duchowni mieli prawo do interpretowania Pisma Świętego[12].

Utwór stanowi apologię anglikanizmu, a także w pewnym stopniu angielskiego ustroju, gdyż w zakończeniu, Dryden zwraca uwagę na obecną w krajach katolickich cenzurę, której brak w Anglii:

,,Napisałem wszystko w sposób jasny

Oczekiwać mogę pochwał, nie cenzury”[13]

W ciągu kolejnych kilku lat poeta całkowicie zmienił swoje podejście do katolicyzmu (przeciwnikiem nowych nurtów filozoficznych pozostał już do końca życia), w wyniku czego na początku panowania Jakuba II (najprawdopodobniej w 1686 roku) przyjął katolicki chrzest. Uczynił to najprawdopodobniej dobrowolnie, choć niektórzy biografowie twierdzą, że nowy król Jakub II zmusił poetę- laureata do przyjęcia swojej wiary, twierdząc, że człowiek zajmujący takie stanowisko musi wyznawać tę samą religię, co władca[14]. Fakt, że po rewolucji chwalebnej Dryden nie powrócił do protestantyzmu świadczy jednak o tym, że to nawrócenie było szczere.

Niezależnie od tego, jak było naprawdę poeta w wydanej wiosną 1687 roku satyrze pt. The Hind and and the Panther bronił swego nowego wyznania[15]. Utwór stanowi alegoryczny opis walk między poszczególnymi chrześcijańskimi wyznaniami. Kościół Katolicki w tej satyrze porównany jest do ,,mlecznobiałej łani, nieśmiertelnej i niezmiennej”[16], natomiast wyznania protestanckie do zwierząt jej zagrażających, spośród których najgroźniejszym jest pantera, która symbolizuje kościół anglikański[17]. Utwór The Hind and The Panther wpisywał się w politykę króla Jakuba II, mającą na celu przywrócenie w Anglii katolicyzmu, a przy tym do dziś stanowi niezwykle udane dzieło poetyckie, które potrafił docenić nawet tak zagorzały wig, jak lord Macaulay, twierdzący, że pomimo tego, iż porównanie będące centralnym punktem całego poematu jest według niego zupełnie absurdalne, to język w jakim utwór jest napisany sprawia, że ma on w sobie jakiś urok[18].

Angielski Ezop

Dryden jest twórcą nie tylko poematów dotyczących ważnych spraw politycznych i religijnych, ale również… bajek. Wiele z jego utworów partycypuje w popularnych w Europie motywach literackich, czego przykładem może być, nawiązująca do mającej swe korzenie w twórczości Ezopa opowieści o lisie[19], bajka pod tytułem The cock and the fox (pl. Kogut i lis; bajka wydana w roku 1700, w zbiorze Fables). Utwór ten pod względem formalnym jest silnie stypizowany- bohaterowie noszą charakterystyczne dla powieści o lisie imiona, na przykład kogut Canticleer[20], czy też główny bohater nazywający się Reynard[21].

Bajka Drydena stanowi opis niegodziwości popełnianych przez lisa Reynarda, który zakradał się do domu ubogiej wdowy i zżerał jej kury, stając się przyczyną jej smutku. Zwierzę jest nieposkromione i okrutne, ale jednocześnie z natury wykazuje się próżnością, co wykorzystuje kogut Canticleer, który w momencie gdy został złapany przez drapieżnika zaczyna go chwalić. Lis próbując odpowiedzieć na pochwałę otwiera pysk, wypuszcza koguta, pod którego wpływem następnie zawiera rozejm ze zwierzętami domowymi.

Podobnych bajek, czy tez opowieści nawiązujących do znanych literackich motywów lub będących parafrazą jakiś znanych historii napisał Dryden co najmniej kilkanaście, jednak nie zajmowały one w dorobku tego poety znaczącego miejsca, podobnie jak odznaczające się sporym wdziękiem pieśni, jak na przykład niosącej w sobie legitymistyczne przesłanie The Fair Stranger (pl. Sprawiedliwy nieznajomy; opublikowana w roku 1701, już po śmierci poety). Utwór stanowi apostrofę do uciekiniera, który zostaje przyjęty przez mieszkańców niewielkiego miasteczka i poprzez swój urok i wdzięczność im okazywaną niejako ,,bierze ich w niewolę” i sprawia radość samą swą obecnością[22]. Owym przyjętym uchodźcą jest jakiś zwolennik Stuartów, uchodzący po chwalebnej rewolucji przed nową władzą.

Dryden i teatr

Poza poezją Dryden zajmował się też teatrem. W ciągu swego życia napisał piętnaście sztuk teatralnych- zarówno komedii, czy tragedii, jak i oper. Sztuki Drydena najczęściej nawiązują do historii starożytnej, mitów i legend, jak na przykład tragedia nosząca tytuł Tyrranick Love, której fabuła toczy się za czasów rządów tetrarchii w starożytnym Rzymie i dotyczy historii świętej Katarzyny Aleksandryjskiej, jednak w sztuce owa męczennica ginie nie tylko dlatego, że jest Chrześcijanką lecz również dlatego, że nie chce być kochanką cesarza, co właściwie sprawia, że święta w sztuce nie tylko pozostaje osobą posiadającą wielką mądrość, ale dodatkowo zostaje podkreślona jej czystość.

Innymi ,,antycznymi” sztukami Drydena są na przykład: komedia The mistaken husband (pl. Błędny mąż), nawiązująca do Amphitrona autorstwa Plauta,  tragedia Oedipus, będąca formą recepcji greckiego mitu o tebańskim królu i komedia Amfitron, będąca swego rodzaju wariacją wokół noszącej ten sam tytuł sztuki Moliera.

Prawdopodobnie najbardziej znanym utworem scenicznym napisanym przez Johna Drydena jest jednak opera King Arthur z roku 1691 (tzn. libretto pochodzi właściwie z roku 1684, gdyż wówczas Dryden je napisał, ale zrezygnował z wystawienia), do której muzykę napisał Henry Purcell. Jej fabuła dotyczy legendy o królu Arturze, należy jednak zauważyć, że nie jest to zwyczajna recepcja średniowiecznej opowieści lecz zupełnie nowa historia utworzona na jej podstawie. Artur, tak jak w legendzie jest tutaj Chrześcijanskim Brytyjskim władcą, który odnosi zwycięstwa nad germańskimi najeźdźcami dowodzonymi przez Saksona i poganina, Oswalda, będącego jednocześnie rywalem Artura do ręki Emmeliny, córki Connona, jednego z pomniejszych władców rządzących na terenie wysp brytyjskich. Artur przechodzi przez kolejne trudne momenty, jednak ostatecznie odnosi zwycięstwo, a cała opera kończy się sceną podczas której Oswald zostaje rozbrojony i zmuszony do powrotu do swego kraju, a brytyjski król zaręcza się z ukochaną Emmeliną.

Opera ta miała ukazywać, że po każdym nawet największym kryzysie w Anglii znów zapanuje porządek. Do dziś traktowana jest, jako przejaw patriotyzmu Dryden’a, jednak należy zauważyć, że patriotyzm jakim wykazywał się poeta był raczej lojalnością wobec dynastii Stuartów, gdyż po mającej miejsce w roku 1688 Chwalebnej rewolucji poeta nie przeszedł na stronę zwycięscy i nie porzucił wyznania katolickiego lecz utracił tytuł poety laureata i został usunięty z dworu. Zmarł w roku 1700.

John Dryden był twórcą niezwykle wszechstronnym, poza opisaną powyżej działalnością pisarską, zajmował się także tłumaczeniem na angielski klasycznych dzieł starożytnych, między innymi ód Horacego. Posiadał też dużą wiedzę o świecie i talent poetycki, który poświęcił w zupełności monarchii. Niektórzy współcześni badacze brytyjscy próbują opisywać go, jako człowieka tchórzliwego, który był w stanie uczynić niemal wszystko, by pozostać w łasce władcy, jednak w rzeczywistości Dryden przyjął raczej w angielskiej monarchii doby restauracji Stuartów rolę podobną do tej, którą odgrywali Wergiliusz i Horacy w polityce pierwszego z cesarzy rzymskich- Augusta. W sposób świadomy tworzył swego rodzaju literacką podbudowę dla legitymizacji władzy, być może ograniczając przy tym swą własną wolność artystyczną, sprawiając jednak, że jego dzieła do dzisiaj stanowią świadectwo czegoś więcej niż tylko jakiejś zwyczajnej twórczej weny.

Bibliografia:

1. Dryden J., Religio Laici, London (wydawca Jacob Tonson, brak daty wydania, wydanie najprawdopodobniej z lat 80 XVII wieku).
2. The Poetical Works of John Dryden, London 1798.
3. Eliot, T. S. John Dryden: The Poet, The Dramatist, The Critic, New York 1932.
4. Macaulay T., The History of England from the Accession of James II, Philadelphia 1848
5. Scott W., The Life of John Dryden, London 1808.
6. Verral A.W., Lectures of Dryden, Cambridge 1914.
7. Ward, Ch. E., The Life of John Dryden, Chapel Hill 1961.
8. Weinbrot H. D., Eighteenth-Century Satire: Essays on Text and Context from Dryden to Peter Pindar, Cambridge 2006.
9. Zwicker S. N., The Cambridge Companion to John Dryden, Cambridge 2004.

Wszystkie tłumaczenia fragmentów dzieł Johna Drydena zawarte w powyższym artykule zostały wykonane przez autora.

Kategoria: Historia, Kultura, Myśl, Publicystyka