Snochowski: Roger II Sycylijski – normański król na południu Europy

Całe miasto ogarnęła panika. Muzułmańskie kobiety i dzieci drżały z przerażenia. Gołębie pocztowe, które Saraceni używali na polu bitwy do kontaktowania się ze stolica przyniosły straszliwą wiadomość. Normanowie, krwią pokonanych muzułmanów, wysłali do stolicy Sycylii – Palermo – informacje o porażce sił islamskich. Nad miastem zawisło widmo egzystencjalnej katastrofy.

Rozstrzygnięcie statusu sycylijskich muzułmanów nastąpiło w 1071r. kiedy Roger I de Hauteville zmusił Saracenów do podpisania kapitulacji i uznania bezwzględnej supremacji Normanów. Tym aktem, Roger I, otworzył nowy rozdział w dziejach Sycylii, który miał znamienny wpływ na przyszłość zarówno Europy jak i Cesarstwa Bizantyńskiego. Podbici muzułmanie, którzy panowali na Sycylii przeszło dwa wieki, zachowali życie i swobody religijne, jednak musieli uznać wyższość chrześcijańskich potomków Wikingów i podporządkować się nowym zasadom politycznym. Następca Rogera I – jego syn, Roger II Sycylijski – okazał się wielkim wizjonerem i budowniczym, który stworzył jedno z największych i najdłużej istniejących (w różnej formie i pod berłem różnych dynastii) królestw średniowiecznej Europy. W ciągu jednego pokolenia udało mu się zbudować państwo, którego osobliwy charakter daje się odczuć do dnia dzisiejszego.

Rebelie i zmagania z papiestwem

Roger II otrzymał tytuł hrabiego Sycylii w 1105r. mając zaledwie 10 lat. Jego polityczna kariera rozpoczęła się gdy został księciem Apulii i Kalabrii (1127r), a następnie królem Sycylii (1130r). Walka o władzę młodego Rogera wcale nie była łatwa. Zmagał się z podejrzliwością Stolicy Apostolskiej, która zorganizowała przeciwko niemu kampanię, wysuwając Roberta II oraz Ranulfa II jako potencjalnych kandydatów do pozbawienia Rogera II władzy. Na dodatek tego, wśród baronów z Neapolu, Bari i Salerno, panowała żywa niechęć do podporządkowania się zwierzchniej władzy w Palermo. Ostatecznie Roger II zdołał pokonać wszystkie przeciwności i w 1130r. z rąk antypapieża Anakleta II otrzymał koronę Królestwa Sycylii, potwierdzoną 9 lat później przez papieża Innocentego II.

Koronacja dobyła się w Katedrze w Palermo. Do stolicy wyspy zjechali się baronowie i kościelni dostojnicy z całej Sycylii, Kalabrii i Apulii. Orientalny i bogaty charakter uroczystości był czymś więcej niż manifestem królewskiego autorytetu. Matka Rogera II – Adelajda del Vasto – wychowała go w duchu greko-bizantyńskiej tradycji. Osobistym opiekunem przyszłego króla został grecki nauczyciel o imieniu Christodoulos, który zadbał o wszechstronne wykształcenie Rogera II, oraz przywiązanie do wschodniej tradycji politycznej.

Król wszystkich Sycylijczyków

Chociaż Roger II był władcą, którego siła, autorytet i charyzma budziły podziw i ogromny szacunek, to jednak on sam nie był typem krwawego generała z pola walki. Jego osobowość i charakter predestynowały go do roli władcy „mądrego, roztropnego, uważnego, o wielkiej mądrości i zdolności, który w rządzeniu cenił inteligencję ponad siłę” (Romuald, 1153-69).

Wraz z początkiem panowania nowy król przystąpił do dynamicznej odbudowy chrześcijaństwa. Na Sycylię sprowadzeni zostali katoliccy mnisi oraz księża. Wzniesiono nowe kościoły, kaplice i klasztory. W centrum Palermo rozpoczęto budowę głównej katedry, a w Cefalù powstała monumentalna świątynia z gigantyczną bizantyńską mozaiką Chrystusa Pantokratora. W późniejszym czasie, już po śmierci Rogera II, powstało jeszcze wiele innych obiektów sakralnych, na przykład wykonana przez bizantyńskich artystów i architektów z Konstantynopola Katedra w Monreale. Okres panowania Rogera II naznaczony był silnym rozwojem i wzrostem znaczenia Kościoła Katolickiego.

Roger II był królem, którego wizja wykraczała poza szablonową politykę wypraw krzyżowych. Ponad dwa wieki muzułmańskiej dominacji na Sycylii sprawiło, iż wyspa zamieszkiwana była w dużej mierze przez wyznawców Mahometa. Chrześcijański król, wychowany w greko-biznantyńsko-arabskiej tradycji, był w stanie sprawić, iż pomimo rosnących na wyspie wpływów kościoła rzymskiego, muzułmanie, żydzi oraz członkowie chrześcijańskiego kościoła wschodniego, potrafili wyzbyć się własnych ambicji, aby wspólnie, pod berłem charyzmatycznego króla, budować silne i jednolite królestwo. Fakt, że w czasie panowania Rogera II nie dochodziło do znaczących konfliktów wewnętrznych może tylko świadczyć o sile i autorytecie, jakim wśród wszystkich poddanych cieszył się ten normandzki władca. Prawdopodobnie jest to jedyny taki przypadek w historii Europy, gdzie osobowość i urząd monarchy doprowadziły do politycznej syntezy wszystkich wielkich religii monoteistycznych. Niestety Roger II zbytnio uzależnił się od nie-normandzkich ministrów i doradców, którymi obsadził kluczowe stanowiska na dworze królewskim, zaniedbując i marginalizując ambitnych normandzkich baronów.

Dwór królewski

W 1132r. rolę dowódcy normańskich sił wojskowych na dworze Królestwa Sycylii powierzono urodzonemu w Syrii, greckiemu chrześcijaninowi – Jerzemu z Antiochii. Król Roger obdarzył go wielkim zaufaniem, nadając mu tytuł oraz stanowisko emira emirów, które skupiało w sobie obowiązki najwyższego ministra i głównodowodzącego armii. Jerzy okazał się wybitnym strategiem i generałem. Służąc lojalnie Rogerowi II do końca swojej śmierci, stał się jego prawą ręką, oraz drugą, zaraz po królu, najważniejszą i najpotężniejszą postacią w całym królestwie. To właśnie on, w imieniu Królestwa Sycylii i króla Rogera II, prowadził większość kampanii wojskowych na Sycylii, Kalabrii i Apulii, skutecznie pokonując wszystkich wrogów. Jego wrodzone zdolności wojskowo-administracyjne podparte były także wcześniejszym doświadczeniem; zanim przybył do Palermo, służył na dworze cesarskim w Konstantynopolu a następnie na muzułmańskim dworze Al-Mahdijja (terytoria dzisiejszej Tunezji).

Jerzy nie był jedyną postacią spoza południowych Włoch na tak wysokiej pozycji. Na wieść o rosnącym bogactwie i znaczeniu politycznym wyspy, do Palermo zaczęli zjeżdżać się rycerze, mnisi, uczeni, artyści i rzemieślnicy z całej Europy, Bizancjum i Afryki. Roger II chętnie obsadzał nimi najważniejsze stanowiska, budując jednocześnie przeciwwagę dla normandzkich baronów z Sycylii, Kalabrii i Apulii. Wspomniany wyżej emir emirów, Jerzy z Antiochii; Robert z Selby, Anglik z hrabstwa Yorkshire, zasłużony w dławieniu anty-normandzkiej rebelii; Thomas Brown, kolejny Anglik, odpowiedzialny za administrację królewskimi kaplicami; Maio z Barii, zdolny urzędnik z Apulii; czy w końcu arabski geograf i kartograf, Muhammed al-Edrisi – to tylko kilka postaci z wieloetnicznego dworu w Palermo.

Sycylijski król był pracowitym i wymagającym reformatorem. Jego ministrowie, urzędnicy, uczeni i inżynierowie mieli pełne ręce roboty. Arabski kronikarz Muhammed al-Edrisi pisał, że król Roger II nawet „w czasie snu pracował ciężej niż ktokolwiek inny” (cyt. za Dummett). Gruntownej reformie poddany został – bazujący na arabskiej tari – system monetarny. To właśnie na dworze Rogera II po raz pierwszy w średniowiecznej Europie wprowadzono srebrnego dukata. Na monecie widniał wizerunek Chrystusa Pantokratora, oraz Rogera II i jego najstarszego syna. Usystematyzowaniu poddano także prawo własności ziemskiej, prawo cywilne, kościelne, a także wojskowe. Podstawę norm stanowiło nie tylko normańsko-francuskie prawodawstwo, ale także bizantyńskie i muzułmańskie. Wszyscy Sycylijczycy, niezależnie od pochodzenia etnicznego czy wyznania, byli równi przed prawem i cieszyli się szerokimi swobodami religijnymi. Zdradę stanu karano śmiercią, a za podżeganie tłumu do buntu, czy tchórzostwo w walce groziły surowe kary.

Dziedzicząc po islamie dobrze funkcjonującą administrację państwową, sycylijscy Normanowie uszczelnili i udoskonalili system kontroli fiskalnej. Na dworze królewskim, to właśnie muzułmanie pełnili funkcję zarządzania królewskim skarbcem oraz podatkami. Dzięki efektywności islamskich matematyków i księgowych, dochód z podatków w Palermo znacząco przekraczał dochód w Anglii w tym samym okresie (Dummett, 2015).

Silna marynarka wojenna Rogera II zapewniała bezwzględne panowanie na Morzu Śródziemnym, dzięki czemu w sycylijskich portach kwitł handel morski. W Palermo swoje przedstawicielstwa handlowe posiadała Wenecja, Pisa i Genua. Żydowscy, arabscy i włoscy kupcy importowali z Sycylii największy skarb jaki posiadała wyspa: wysokiej jakości drewno do budowy okrętów, oraz surowce rolne takie jak pszenica, cytryny czy migdały.

Dwór królewski w stolicy należał do najwyśmienitszych i najbogatszych ówczesnej Europy. Jego egzotyczny normańsko-arasko-biznantyński eklektyzm dominował także w architekturze sakralnej. Katedra w Monreale i Cefalau, a także królewska Cappella Palatina w zamku Palazzo dei Normanni zachowały się do dnia dzisiejszego w prawie nietkniętym stanie. Miliony drobnych, bizantyńskich kawałeczków mozaiki z pietyzmem tworzą zapierające dech w piersiach sceny z Pisma Świętego, których wrażliwe oko estety nigdy nie będzie mieć dość. Do architektonicznych unikatów normandzkiego Palermo należą także; ufundowany przez Rogera II kościół San Giovanni degli Eremiti; przez Jerzego z Antiochii, kościół Santa Maria dell'Ammiragli; oraz przez Maio z Barii, kościół San Cataldo. Dwór Rogera II posiadał także odziedziczoną po kulturze arabskiej służbę eunuchów, opiekującymi się dziećmi oraz dbającymi o porządek w muzułmańskim haremie.

Oczkiem w głowie Rogera była nauka, której był oddanym mecenasem. Sam biegle władał greką, francuskim oraz arabskim. Ten ostatni stał się najpopularniejszym językiem na królewskim dworze. Używali go zatrudnieni przez Rogera muzułmańscy matematycy, architekci, kartografowie i astronomowie. Jednym z największych naukowych osiągnięć sycylijskiego dworu było wydanie monumentalnego dzieła geograficzno-kartograficznego, zatytułowanego Księga przyjemnych podróży przez nieznane lądy, zwana potocznie Księgą Rogera (łac. Tabula Rogeriana). Twórcą księgi był arabski geograf Muhammed al-Edrisi, który przez 15 lat pieczołowicie zbierał do niej materiały, wysłuchując przebywających na Sycylii kupców, oraz rozsyłając po euroazjatyckim kontynencie specjalnych emisariuszy. Nierzadko sam król prowadził dyskusje i zadawał pytania gościom. Księga zawierała zbiór map znanej ówcześnie Europy i Azji wraz z bogatym komentarzem geograficznym, kulturowym, społecznym, ekonomicznym i politycznym. Al-Edrisi zawarł w Księdze sugestie, iż Ziemi posiada kształt sferyczny a jej obwód wynosi około 37 tysięcy kilometrów! Dzieło to przez kilka kolejnych wieków stanowiło najbardziej dokładne źródło kartograficzne, wykorzystywane przez wielu podróżników i kupców przemierzających obszar Eurazji.

Ostatnie lata rządów

Pomimo że chrześcijaństwo na Sycylii było religią uprzywilejowaną a sam Roger oddanym katolikiem, to wyznawcy pozostałych religii darzyli go dużym zaufaniem. Jednak wieści o silnym i bogatym królestwie, rządzonym przez mądrego władcę, który otaczał się wybitnymi doradcami i ministrami, pobudził wyobraźnie europejskich chrześcijan. Okresowi politycznego i ekonomicznego rozkwitu Sycylii towarzyszyła znacząca dla wyspy migracja ludów. Sycylia utraciła swój jednolity muzułmański charakter, stając się kulturowym i religijnym tyglem na pograniczu Europy i Afryki. Niestety z początkiem drugiej połowy XII wieku, dwór królewski utracił kilka najbardziej oddanych osobistości. Najstarszy syn króla, także o imieniu Roger, zginął w wieki 30 lat w walkach w południowej Italii. Był to potężny cios dla całego królestwa i Rogera II. Młody następca sycylijskiego tronu wykazywał wszystkie najlepsze cechy normandzkiej dynastii Hauteville’ów. Dwóch jego braci, równie zasłużonych i walecznych już w tym czasie nie żyło. Królowi Rogerowi II pozostał ostatni, najmłodszy syn – William – który ze wszystkich wcześniejszych pretendentów do tronu, najmniej się do niego nadawał. W tym samym czasie zmarło także dwóch najbardziej zaufanych ludzi króla – Robert z Selby oraz Jerzy z Antiochii. Ten pierwszy, zastąpiony został nawróconym z islamu na chrześcijaństwo, greckim eunuchem – Filipem z Mahidy. Konflikt, którego zarzewiem była postać nowego emira stał się początkiem końca wielokulturowej Sycylii, jedności wszystkich wyznań, oraz potęgi królestwa.

Filip był sprawnym dowódcą wojskowym. Po ocięciu stanowiska emira został wysłany do północnej Afryki z misją zdobycia muzułmańskiego miasta Buna. Po triumfalnym powrocie z Afryki został wtrącony do więzienia, gdzie oczekiwał rozprawy sądowej za zdradę stanu. Filip miał potajemnie wyznawać i wspierać islam (między innymi w czasie kampanii, z której właśnie wrócił). Wśród mieszkańców Palermo znaleźli się także świadkowie, utrzymujący, iż widzieli Filipa, biorącego czynny udział w praktykach religijnych w meczecie. W czasie rozprawy sądowej Roger II powiedział: „nie ułaskawiłbym nawet własnego syna, ani nie wypuścił na wolność żadnego z moich krewnych, jeśli dopuściłby się ataku, bądź zniewagi naszej chrześcijańskiej wiary” (cyt. za Dummett, 2015). Sprawa Filipa była przesądzona. Został skazany na śmierć. Nie ma jednak wystarczających dowodów historycznych potwierdzających jego potajemne wspieranie islamu. Niemniej, dwaj arabscy kronikarze – XII-wieczny Ibn al-Athir oraz XIV-wieczny Ibn Khaldun – uważają, iż Filip został stracony za pomoc jaką udzielił kilku wpływowym muzułmańskim rodzinom w czasie oblężenia afrykańskiego miasta Buna, którym dowodził (Dummett, 2015). Jego egzekucja nastąpiła w świętym dla muzułmanów okresie – ramadanie – co wpłynęło na pogorszenie stosunków między Rogerem a sycylijskimi muzułmanami. Wszystkiemu z zadowoleniem przyglądali się normańscy baronowie, których pozycja w królestwie rosła z każdym rokiem. Nie ma pewności czy Filip faktycznie dopuścił się zdrady stanu, czy może jego egzekucja – kosztem stosunków z muzułmanami – miała być ceną jaką Roger II miał zapłacić za poparcie jego syna Williama przez baronów w staraniach o sukcesję.

W 1153r. było już powszechnie wiadomo, że dni schorowanego króla są policzone. Lokalni anty-muzułmańscy notable z niecierpliwością oczekiwali momentu, kiedy Królestwo Sycylii w pełni przejdzie w ręce słabszego i mniej charyzmatycznego Wiliama. Rok później, w 1154r. po 42 latach panowania nad wyspą, Roger II odszedł na wieczny odpoczynek. Wraz z jego śmiercią, w Królestwie Sycylii skończył się okres pokojowej koegzystencji islamu i chrześcijaństwa a rozpoczął długi okres walk i rebelii z udziałem wszystkich sił politycznych Europy i Konstantynopola.

Cezary Snochowski

Dummett, J. (2015). Palermo. City of Kings. The Heart of Sicily, Londyn: I.B.Tauris & Co. Ltd.

Romuald (1153-69). Chronicon sive Annales. W: Hugo Falcandus, 1998, The History of the Tyrans of Sicily. Manchester i Nowy York: Manchester Universisty Press.

Kategoria: Cezary Snochowski, Historia, Publicystyka