Peddicord OP : Réginald Garrigou-Lagrange OP – szkic biograficzny

Réginald Garrigou-Lagrange (1877-1964)¹ był jednym z najbardziej znaczących dominikańskich neo-tomistów pierwszej połowy dwudziestego wieku. Piastował funkcję profesora dogmatyki i teologii duchowości na Papieskim Uniwersytecie Św. Tomasza w Rzymie (Angelicum) od 1909 aż do 1959. Wydrukowany spis jego publikacji rozciąga się na ponad pięćdziesiąt stron². W mniejszym lub większym stopniu pozostawał włączony w najważniejsze problemy Kościoła swoich czasów, był też zaufanym doradcą papieży: Benedykta XV (1914 – 1922), Piusa XI (1922 – 1939) i Piusa XII (1939 – 1958). Za czasów pontyfikatu tego ostatniego został doradcą Świętego Oficjum. Ważnym aspektem działalności akademickiej o. Garrigou w czasie jego kariery w murach Angelicum była opieka nad przewodami doktorskimi. Pod jego opieką swoje dysertacje z teologii pisali m. in. M.-Dominique Chenu O.P., Benoît Lavaud O.P., M.-Michel Labourdette O.P., Louis-Bertrand Gillon O.P., a także późniejszy papież – Karol Wojtyła.

Jest truizmem stwierdzenie, że każde ludzkie życie pozostaje wypadkową kontekstu: czas, kultura, pochodzenie, zobowiązania i samo-zrozumienie dostarczają nieodzownych danych do stworzenia portretu ludzkiego życia. Biorąc to pod uwagę niniejszy tekst stanowić ma wprowadzenie do biografii Garrigou-Lagrange'a przy uwzględnieniu historycznych, kulturowych i religijnych wpływów, kształtujących jego działalność filozoficzną, teologiczną i duchową. Jako że był francuskim dominikaninem, którego formacja dokonywała się w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku, szczególną uwagę poświęcić należy Francji okresu Trzeciej Republiki, dziewiętnastowiecznemu ożywieniu dominikańskiego życia zakonnego, a także religijnemu kryzysowi początków XX wieku, wywołanemu przez modernizm.

Rodzina i dzieciństwo

Gontran-Marie Garrigou-Lagrange urodził się 21 lutego 1877 w Auch, stolicy departamentu Gers, cichym mieście na południowym zachodzie Francji, mniej więcej sto kilometrów na zachód od Tuluzy. Jego rodzina, do głębi katolicka, wywodziła się ze starej burżuazji. Ojciec Gontrana, François Garrigou-Lagrange, był urzędnikiem. Matka, Clémence Lasserre, należała do tego samego rodu, z którego pochodził Henri Lasserre (1828-1900), znany historyk. W związku z babcią ze strony matki, wywodzącą się z rodziny Davida de Lastour³, pojawiają się domniemania o koneksjach z drobną szlachtą. Członkiem rodziny, który prawdopodobnie najbardziej rozpalał wyobraźnię Gontrana, był jednak brat jego dziadka, Maurice-Marie-Matthieu Garrigou (1766-1852)⁴: kanonik diecezjalny w Tuluzie, w czasie rewolucji francuskiej i latach bezpośrednio po niej następujących odważnie sprawujący posługę kapłańską w warunkach poważnego zagrożenia. Założył on m. in. kongregację religijną dla kobiet – Institut de Notre-Dame de la Compassion, a jego świątobliwa reputacja była powszechnie znana⁵.

Po ukończeniu szkoły podstawowej w Auch Garrigou-Lagrange kontynuował naukę w Roche-sur-Yon i Nantes. Potem spędził rok na studiach filozoficznych w Tarbes, a w roku 1896 rozpoczął studia medyczne na uniwersytecie w Bordeaux. To w tamtym czasie doznał głębokiego religijnego przebudzenia, które w późniejszych latach swojego życia określał jako nawrócenie. Katalizatorem tej zmiany stała się lektura L’Homme: la vie – la science – l’art Ernesta Hello.

Hello był francuskim filozofem i eseistą. Znajdował się pod wpływem kazań Henri Lacordaire'a OP i cieszył się opinią mistrza katolickiej ortodoksji. Jego prace, nacechowane apologetyką, starały się znaleźć remedium na anty-chrześcijańskie ataki, jakże charakterystyczne dla XIX-wiecznego etosu znacznej części europejskiej inteligencji. Garrgou odnalazł u Hella intelektualną dyscyplinę połączoną z głęboką wiarą. Harmonijny związek wiary i rozumu stał się ideałem, do którego sam odtąd dążył.

Wstąpienie do Zakonu Kanodziejskiego

Wraz z nawróceniem Garrigou doświadczył powołania do pogłębionego życia religijnego, a potem także kapłaństwa. Zapoznał się z kilkoma zakonami – spędził jakiś czas wśród trapistów w Echourniac i kartuzów w Vauclair, by w końcu zdecydować się na "zakon kaznodziejski" – dominikanów⁶. Garrigou-Lagrange wstąpił do nowicjatu w prowincji paryskiej, w Amiens, pod koniec roku 1897. Habit dominikański otrzymał 10 października 1897, a wraz z nim – nowe imię zakonne: Réginald. Śluby zakonne złożył 30 kwietnia 1900.

Po nowicjacie Garrigou skierowany został do seminarium we Flavigny, gdzie miała dokonać się jego formacja kapłańska, przygotowująca do święceń. Lwią część tych przygotowań pochłaniały wytężone studia nad Summą teologiczną św. Tomasza z Akwinu, prowadzone pod kierunkiem o. Ambroise Gardeila OP. Dzieło omawiano tam bardzo szczegółowo, analizowano pytanie po pytaniu, akapit po akapicie.

Gardeil (1859 – 1931) był w tamtym czasie jednym z najwybitniejszych teologów zakonu⁷. Wstąpił do niego na samym początku odrodzenia tomizmu i zgłębiał go pod kierunkiem Réginald Beaudouina OP. Ekspert w zakresie metody teologicznej, Gardeil wierzył, że "w metafizyce intelektu i woli św. Tomasza, a także w tradycyjnej dominikańskiej teologii aktu wiary odnalazł środki niezbędne wobec warunków myśli współczesnej"⁸. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że prace filozoficzne i teologiczne samego Garrigou-Lagrange’a dalece podzielają tę wiarę.

Garrigou otrzymał święcenia kapłańskie 28 września 1902.

Biorąc pod uwagę walory, jakie zaprezentował w trakcie studium, jego przełożeni, zdecydowali, że powinien zostać skierowany do pracy w apostolacie intelektualnym zakonu. Plan Gardeil'a zakładał włączenie go do fakultetu filozoficznego Domu Studiów prowincji francuskiej. W związku z powyższym w roku 1904 Garrigou rozpoczął uzupełniające studia filozoficzne na paryskiej Sorbonie.

W 1905 powrócił do zakonnego Domu Studiów i rozpoczął nauczanie historii filozofii – ze szczególnym uwzględnieniem myśli Leibnitza i Spinozy. Jego kariera filozoficzna nie trwała jednak długo: po roku, w wyniku choroby jednego z wykładowców teologii, Garrigou został wezwany do objęcia katedry teologii dogmatycznej w Le Saulchoir. Była to zmiana, która miała stać się jego approfondissement do teologii św. Tomasza i kluczowych postaci szkoły tomistycznej: Jana od Św. Tomasza, Kajetana, a także Bañeza.

W roku 1909 Garrigou opublikował pierwszą z większych rozpraw: Le sens commun, la philosophie de l’être et les formules dogmatiques. Praca ta poświęcona była krytycznej analizie myśli Edouard Le Roy'a, ucznia Bergsona. Garrigou ocenił, że użyte przez Le Roy'a zastosowanie bergsonowskiego ewolucjonizmu na potrzeby jego systemu teologicznego doprowadziło do radykalnej relatywizacji prawdy sformułowań dogmatycznych, jakimi posługiwał się Kościół.

Le sens commun zwróciła na siebie uwagę wielu – w tym Generała Zakonu, o. Jacka Marii Cormiera OP⁹. Cormier, dokładający wówczas wszelkich starań w celu wzmocnienia kadry Angelicum (prowadzonego przez dominikanów uniwersytetu w Rzymie), przeniósł tam Garrigou jeszcze w tym samym roku. Jednym z jego głównych zadań stało się prowadzenie kursu poświęconego De revelatione św. Tomasza.

Angelicum

W murach Angelicum Garrigou spotkał jeszcze jedną postać, która wywarła olbrzymi wpływ na jego myśl teologiczną: znanego hiszpańskiego teologa mistyki, o. Juana Gonzáleza Arintero (1860-1928), autora wpływowego dzieła La Evolucíon mística. To dzięki niemu Garrigou doszedł do przekonania, że pełny rozwój życia chrześcijańskiego nie może się dokonać bez porządku mistycznego, to również Arintero pomógł mu dostrzec znaczenie św. Jana od Krzyża dla współczesnej mysli teologicznej. Klasyczna praca Garrigou na temat duchowości, Trois âges de la vie intérieure, prélude de celle du Ciel¹⁰, ma wielki dług wdzięczności wobec znajomości jej autora z Arintero: Garrigou bierze w niej św. Tomasza za swego przewodnika w zakresie teologii, natomiast św. Jan od Krzyża jest jego duchowym towarzyszem.

Po I wojnie światowej Garrigou rozpoczął ważną współpracę z kolejnym współbratem – Vincentem Bernadot, któremu pomógł rozwinąć wizję pisma wydawanego pod auspicjami dominikanów, a poświeconego życiu duchowemu. La vie spirituelle – bo o nim mowa – ujrzało światło dzienne w roku 1919. Do pierwszego numeru pisma Garrigou skreślił trzy artykuły¹¹, a w kolejnych latach publikował w nim wielokrotnie.

W roku 1917 – zachęcone przez papieża Benedykta XV – Angelicum stało się siedziba pierwszej w dziejach Kościoła katedry teologii ascetyczno – mistycznej. Od samego początku Garrigou typowany był do jej objęcia; stanowisko to piastował aż do roku 1959. Wraz z upływem lat i rosnącą sławą Garrigou otwarte wykłady na temat duchowości, jakie wygłaszał (odbywające się w trakcie semestrów w każdą sobotę po południu) stawały się pożądanym wydarzeniem dla każdego odwiedzającego Wieczne Miasto, a zainteresowanego teologią, umysłu.

Garrigou-Lagrange i Jacques Maritain

Tuż po I wojnie światowej, Garrigou-Lagrange nawiązał współpracę z innym wybitnym francuskim tomistą, Jacques Maritainem (1882-1973). Maritain, od roku 1914 profesor historii filozofii nowożytnej w paryskim Institut Catholique, rozmyślał nad stworzeniem organizacji, której celem miało by być prowadzenie studiów filozoficznych i teologicznych nad myślą św. Tomasza. Wyobrażał ją sobie jako sieć lokalnych grup, koordynowanych przez dyrektora, a związanych ze sobą statutem. Ich przedstawiciele mieli się ze sobą spotykać na dorocznych zjazdach, w ramach którego przewidywał m. in. rekolekcje. Wizja Maritaina zmaterializowała się ostatecznie w formie Kół Studiów Tomistycznych; wraz z żoną Raissą przekonał on Garrigou-Lagrange do objęcia funkcji duchowego przewodnika tych grup.

W trakcie pierwszych lat istnienia Kół Garrigou i Maritain ściśle współpracowali, a dominikanin prowadził wszystkie (z jednym wyjątkiem) doroczne rekolekcje od roku 1922 aż do 1937. Niestety, z biegiem czasu współpraca ta ulegała rozluźnieniu. Przyczyną były przede wszystkim pogłębiające się różnice poglądów na zawieruchy przetaczające sie przez europejską scenę polityczną w latach 30-tych i 40-tych. Dla przykładu: w czasie hiszpańskiej wojny domowej Maritain popierał republikanów, z kolei Garrigou-Lagrange – generała Franco. Garrigou sympatyzował z rządem Pétaina w Vichy, podczas gdy Maritain opowiadał się po stronie ruchu oporu i generała de Gaulle'a. Zasmuca fakt, że jeden z najbardziej uznanych znawców filozofii tomistycznej XX wieku i najznakomitszy teolog tomizmu zakończyli współpracę z powodu różnic w ocenie bieżącej polityki w Europie.

Trzecia Republika Francuska

W chwili narodzin Garrigou III Republika rozpoczynała ósmy rok swojego istnienia. Upokorzenie, doznane w konsekwencji przegranej wojny z Prusami (1870), którego punktem kulminacyjnym było wzięcie do niewoli Napoleona III, nadal tkwiło cierniem we francuskiej świadomości narodowej. Niemcy zajęły Alzację i Lotaryngię, a pretensje Francji do statusu imperium znacznie wyblakły.

Przywódcy Republiki pozostawali wrogami Kościoła. Raz jeszcze anty-katolicka retoryka Rewolucji Francuskiej stała się chlebem powszednim. Rząd z oddaniem realizował jasno sprecyzowany program dechrystianizacji – zwłaszcza za pomocą praw dotyczących edukacji. "Prawo z roku 1880 zabraniało nauczania religii w szkołach państwowych, podczas gdy to z 1886 usuwało z nich nauczycieli będących członkami wspólnot zakonnych. Kolegia szkolące nauczycieli zostały zreorganizowane, a ich sieć rozbudowana; odtąd miały one formować nauczycieli w zupełnie nowym duchu. Katoliccy nauczyciele stopniowo znikali z oświaty publicznej, a w roku 1914 znakomita większość ich następców nie poczuwała się do jakiejkolwiek wierności wobec Kościoła"¹².

W kręgach katolickich III Republika była jednak znana również z tendencji znacznie wykraczających poza jej prawa z zakresu edukacji. Emile Combes, premier rządu w latach 1902 – 1905, jawnie dążył do likwidacji francuskiego katolicyzmu¹³. Kasata zgromadzeń zakonnych w roku 1904, która zmusiła dominikanów do opuszczenia Flavigny na rzecz belgijskiego Le Saulochir, była elementem planu zakrojonego na znacznie szerszą skalę.

XIX-wieczne wzmocnienie struktur Zakonu Kaznodziejskiego

Zakon Kaznodziejski, założony przez świętego Dominika w 1216, bardzo niebezpiecznie zbliżył się do granicy przetrwania w czasie Rewolucji Francuskiej. W rzeczy samej – obserwujący wszystko z Anglii, kard. John Henry Newman, odnosząc się do sytuacji francuskich dominikanów, zmuszony był w połowie lat 40-tych XIX wieku zapytać: "Czyż oto nie zanika wspaniała idea?"¹⁴.

Do odnowienia zakonu przyczyniły się ostatecznie dwa czynniki: przyjęcie habitu przez Henriego Lacordaire, a także renesans tomizmu, zapoczątkowany przez encyklikę Leona XIII Aeterni Patris.

Charyzma Lacordaire i jego entuzjazm w krzewieniu tradycyjnych dominikańskich form posługi kaznodziejskiej oraz nauczycielskiej doprowadziły do odbudowy prowincji francuskiej, a stamtąd – do odnowienia innych członów zgromadzenia. Gdy młody Garrigou wstąpił do Zakonu Kaznodziejskiego, wspomnienie Lacordaire'a było nadal żywe wśród starszych wiekiem współbraci. Jego wizja wspierania Kościoła i rzucenia światu wyzwania w postaci dobrze uargumentowanych kazań nie była jedynie wyblakłym banałem z przeszłości – przeciwnie: stanowiła żywą rzeczywistość. W rzeczy samej to przede wszystkim ten czynnik legł u podstaw wyboru Garrigou.

Leon XIII ogłosił swoją encyklikę we wspomnienie św. Dominika, 4 sierpnia 1879¹⁵. Wezwał w niej do wznowienia studiów nad myślą św. Tomasza z Akwinu. Zwracając się do biskupów, pisał: "Wzywamy was, czcigodni bracia, z całą powagą, do powrotu do mądrości Świętego Tomasza i do jej szerzenia, daleko i szeroko, dla obrony i piękna Wiary Katolickiej, dla dobra społecznego i ku pożytkowi wszelkiej nauki"¹⁶. Leon XIII był przekonany, że kiedy już uda się ją na powrót ożywić, "mądrość św. Tomasza dostarczy katolikom żyjącym w wieku XIX filozoficznego zaplecza, dzięki któremu możliwe będzie scalenie współczesnej nauki i kultury w jednolitą całość, oświetloną blaskiem wiary chrześcijańskiej"¹⁷.

Trudno przecenić rolę, jaką encyklika Aeterni Patris odegrała w niezwykle dynamicznym rozwoju Zakonu Kaznodziejskiego u schyłku XIX wieku, a także powodzeniu, jakie stało się jego udziałem w Kościele w tamtym okresie. Mówiąc wprost: dzięki temu, że św. Tomasz przywdział dominikański habit, a także z uwagi na fakt, że światło tradycji filozofii i teologii tomistycznej istniało w zgromadzeniu również przed ogłoszeniem encykliki Leona XIII, zakon wraz z papieskim wezwaniem do odrodzenia tomizmu zyskał nowy prestiż. Zamiast symbolizować średniowieczny anachronizm, dominikanie znaleźli się w awangardzie nowego nurtu w Kościele. Co więcej – bycie dominikańskim teologiem po Aeterni patris oznaczało bycie – w tym lub innym stopniu – spadkobiercą św. Tomasza. Znaczenie tego faktu dla kariery Réginald Garrigou-Lagrange wydaje się oczywiste.

Dominikańska duchowość

Renesans Zakonu kaznodziejskiego w XIX wieku nie był zjawiskiem wyłącznie intelektualnym – w znacznej mierze był to również proces duchowy. A Garrigou, jako współbrat, pozostawał do głębi przesiąknięty charakterem i zasadami dominikańskiej duchowości. W związku z powyższym warto naszkicować to zagadnienie, przy czym jako przewodnik posłuży jego własny Le caractère et les principes de la spiritualité dominicaine¹⁸.

Modlitwa, posługa, studia i życie wspólnotowe to cztery filary życia dominikanina. Na pierwszy rzut oka rozmaite zasady, które stoją za owymi filarami, wydają się trudne do pogodzenia. Oto bowiem kontemplacja, odnosząca się do porządku mistycznego i wymagająca ciszy oraz skupienia, może być zakłócana studiami i posługą. Podobnie, czyjś apostolski zapał może się wydawać połowiczny, jeżeli osoba ta cały czas szuka ciszy i odosobnienia chcąc poświęcić się modlitwie.

Garrigou pyta: "Jak więc elementy tak przeciwne dają się scalić w jednym i tym samym ideale? Czym jest owa dominująca cecha, która je zespala?"¹⁹.

Odpowiedź znajdujemy w podstawowej zasadzie tomistycznej wykładni na temat łaski: łaska nie niszczy natury, lecz ją udoskonala. Łaska Boża podnosi ludzką naturę, czyni ją tym, czym Bóg chce, by była. Duchowość dominikańska "nie uciska niczego, co prowadzi do doskonałej świętości jednostki, a także uświęcenia tych, którzy znajdują się w jej otoczeniu"²⁰. Dlatego też nie waha się głosić zasad, "które wydają się stać w pozornej sprzeczności do siebie, tak długo, jak długo każda z nich w swoim zakresie daje absolutną pewność"²¹.

Ten duch otwartości w duchowości Dominikanów wynika z jej oddania Veritas, Prawdzie. Intencją Garrigou było przypominanie braciom i studentom, że mottem Zakonu Kaznodziejskiego jest contemplari et comtemplata aliis tradere – kontemplować i ofiarować innym owoce tej kontemplacji²².

Dominikańska kontemplacja nie jest celem samym w sobie. Pozostaje nastawiona na służbę dla innych, zatem znajduje swój ideał w przepowiadaniu Ewangelii, a ważnym tego wymiarem jest intelektualny apostolat zakonu. Réginald Garrigou-Lagrange żył jako dominikanin 64 lata; cały ten czas dążył do wcielenia we własnym życiu ideału zaproponowanego przez św. Dominika i świętych zakonu.

Kryzys modernistyczny

Potępienie modernizmu przez Piusa X na kartach encykliki Pascendi dominis gregis (1907) miało ogromny wpływ na apostolat Garriou – Lagrange. W trakcie całej swojej kariery teologicznej pozostawał on wierny nauczaniu Pascendi, co więcej – chciał widzieć jej potwierdzenie w Humani generis Piusa XII (1950).

It bears noting that Podczas studiów na Sorbonie Garrigou z wyboru uczęszczał na wykłady Emile Durkheima i Lucien Lévy-Bruhla. Słuchał Henri Bergsona w Collège de France. Pod koniec życia wskazywał, że byl obecny na wykładzie, podczas którego Alfred Loisy omawiał swój sztandarowy temat: "Jezus przepowiadał Królestwo Boże, a pojawił się Kościół"²³. Jego doświadczenia z Sorbony przekonały go, ż współczesna filozofia nie dostarcza narzędzi wystarczających do wyjaśnienia prawd wiary katolickiej. Ugruntowało to w nim opinię, że filozofia Arystotelesa nie ma sobie równych w tym względzie. Stanowisko Garrigou najlepiej podsumowuje z pism M. – Rosaire Gagnebeta OP: "Jeżeli misterium Boga jest dostępne naszemu zrozumieniu w sposób niedoskonały, ale prawdziwy, za pośrednictwem formuł wiary, to możliwe jest też dla człowieka osiągnięcie zrozumienia tych owocnych tajemnic – by użyć wyrażenia zastosowanego przez Sobór Watykański I – poprzez jego rozum, który prowadzi wiara. To był cel, w kierunku którego teologia o. Garrigou dążyła i któremu poświęcił on wszystkie siły swojego ducha"²⁴.

Ostatnie lata

Z końcem roku 1959 energia Garrigou poważnie zmalała. Miał 82 lata i nauczał na Angelicum przez lat 50. Stało się jasne, że nadszedł czas jego przejścia w stan spoczynku od aktywnej posługi. W roku 1960 przeniósł się do klasztoru Św. Sabiny w Rzymie – kwatery głównej zakonu, a zarazem domu Przełożonego Generalnego. Z powodu fizycznego osłabienia nie mógł przyjąć zaproszenia papieża Jana XXIII do uczestnictwa w komisji teologicznej, przygotowującej II Sobór Watykański. Ostatecznie trzeba było umieścić go w rzymskim szpitalu Fraternité Sacerdotale Canadienne przy via Camilluccia. Zmarł tam 15 lutego 1964. Jego liturgia pogrzebowa odprawiona została 17 lutego w kościele Św. Św. Dominika i Sykstusa, pełniącym zarazem funkcję kościoła uniwersyteckiego Angelicum. W wydanym z tej okazji oświadczeniu Paweł VI określił o Garrigou – Lagrange jako "wiernego sługę Kościoła i Stolicy Apostolskiej"²⁵.

Richard A. Peddicord OP

Tłum.: Mariusz Matuszewski

Kategoria: Mariusz Matuszewski, Myśl, Publicystyka, Religia, Społeczeństwo