Oswald Spengler
80 lat temu, 8 maja 1936 roku zmarł w Monachium, w wieku 55 lat (ur. 29 V 1880), Oswald Arnold Gottfried Spengler, filozof kultury, historiozof i publicysta; pochodził z rodziny drobnomieszczańskiej, którą cechował typowo niemiecki emocjonalny chłód, co skutkowało jego stanami lękowymi, migrenami, załamaniami nerwowymi i somnabulizmem; już w liceum klasycznym rozwijał szerokie zainteresowania naukowe i artystyczne; studiował jako wolny słuchacz i wybierają wykłady z rozmaitych dziedzin w Monachium, Berlinie i Halle; w 1903 odrzucono jego (pisaną pod kierunkiem A. Riehla) rozprawę doktorską o metafizyce Heraklita, lecz rok później, po uzupełnieniu literatury, została ona przyjęta; do 1911 roku nauczał w liceach, lecz po śmierci matki zamieszkał w Monachium utrzymując się ze skromnego spadku i udzielania prywatnych lekcji; we wrześniu 1918 opublikował pierwszy tom swojego „epokowego” dzieła Zmierzch Zachodu, które jako swoisty manifest katastrofizmu przyniosło mu natychmiastową, światową sławę (raczej jednak wśród filozofujących literatów i artystów, aniżeli uczonych akademickich, zarzucających mu dyletantyzm, niejasność, intuicjonizm i mętny mistycyzm), a także niezależność finansową, co pozwoliło mu odrzucić ofertę profesury w Getyndze; po opublikowaniu drugiego tomu (1922) zajął się także polityką i publicystyką polityczną w duchu konserwatywnym (wiąże się go z Rewolucją Konserwatywną, ale bez przyporządkowania do któregoś z konkretnych nurtów); głosił niewygasające posłannictwo polityczne szlachty (Adel), jako przywódczyni narodu, pochwałę „pruskiego socjalizmu”, czyli organicznego społeczeństwa agrarnego i wspólnotowego, przyrównywał sytuację ostatnich konserwatystów w zdegenerowanym świecie mieszczańskim do strażnika z Pompejów, który trwa do końca na posterunku, ponieważ zapomniano go odwołać; uczestniczył w planowaniu prawicowego puczu, który miał wynieść do dyktatorskiej władzy gen. Hansa von Seeckta (sam Spengler miał objąć tekę ministra kultury), lecz po spotkaniu z nim uznał go za politycznego głupca; pomimo zabiegów hitlerowców zachował dystans wobec nich i wobec reżimu narodowosocjalistycznego, gardząc Hitlerem jako prostakiem oraz prymitywizmem ideologii rasistowskiej; przyjął członkostwo w Akademii Niemieckiej, ale odmówił Goebbelsowi udziału w propagandzie wyborczej; potępił publicznie „noc długich noży” (w której zginęło kilku jego przyjaciół), zaś jego ostatnia książka – Lata decyzji została wycofana przez nazistów z obiegu; nagłość jego śmierci wywołała spekulacje co do jego zamordowania przez hitlerowców, jednak nie mają one żadnego potwierdzenia; osnową jego filozofii kultury (i dziejów jednocześnie) jest przeświadczenie o ich zdeterminowanej śmiertelności, jak każdego organizmu, przechodzącego te same stadia rozwoju (wzrastania, rozkwitu i więdnięcia), stąd też nazywana jest ona koncepcją biologiczną lub organiczną; nie ma jednej, ogólnoludzkiej kultury, lecz było/jest ich osiem (babilońska, egipska, chińska, hinduska, meksykańska, antyczna, /zachodnio/europejska oraz rodząca się dopiero – rosyjska); pierwszych sześć kultur ma charakter „magiczny”, antyczna była „apollińska”, europejska zaś jest „faustyczna”; dzieje świata można ujmować jako sumaryczną biografią wielkich kultur, ustalając między nimi stosunki homologiczności czy jednoczesności; dzieje te trwają przeciętnie 1000 lat, z czego ostatnie 200 to faza zmierzchu (kultura europejska, zrodzona w epoce Karola Wielkiego, w fazę tę weszła więc ok. roku 1800, po rewolucji francuskiej); centralną kategorią metafizyczną Spenglerowskiej filozofii kultury jest rozróżnienie pomiędzy Dasein (tu: jako istnienie „bezwiedne”, wegetatywne, roślinne) a Wachsein (istnienie „czuwające”, świadome, refleksyjne, ludzkie), które cechują także dynamiczne napięcia pomiędzy nim a Dasein; pierwotne jest Dasein, rozkwit charakteryzuje równowaga pomiędzy Dasein a Wachsein (tym samym zaś pomiędzy „życiem” a „kulturą”), zmierzch oznacza wyciekanie Dasein i „wysuszenie” Wachsein w jałowy intelektualizm; samo pojęcie „kultura” ma dwojaki zakres: szerszy, czyli obejmujący całą historię danej kultury, oraz węższy, czyli fazę jej rozkwitu; faza zmierzchu natomiast określana jest jako „cywilizacja”; cywilizację znamionują” skostnienie, urbanizacja (wraz z nowym nomadyzmem), umasowienie, atomizm społeczny, areligijność bądź zdegenerowana „druga religijność” (czyli „religie polityczne”), abstrakcyjne moralizatorstwo, plebeizm, zmechanizowanie intelektu, panowanie dziennikarstwa („intelektualnej prostytucji’), antyorganiczne formy polityczne (demokracja, parlamentaryzm, partyjnictwo, „mandarynizm”, cezaryzm), panowanie techniki, socjalizm, humanitaryzm, pacyfizm, kosmopolityzm, plutokracja i chryzokracja, utylitaryzm; nadejście cywilizacji można rozpoznać po tak odrażających objawach, jak: kino, ekspresjonizm, teozofia, walki bokserskie, murzyńskie tańce, poker i totalizator.
prof. Jacek Bartyzel
Kategoria: Jacek Bartyzel, Kalendarium
