Majcher: Russel Kirk – konserwatysta myśli i wyobraźni

29 kwietnia, 1994 roku zmarł Russel Kirk, amerykański eseista, historyk, krytyk społeczny i literacki , a także autor powieści fantastyczny i powieści Grozy. Był jednym z największy myślicieli amerykańskich XX wieku, a jego najbardziej znane dzieło – książka Konserwatywny Umysł. Od Burke’a do Eliota wpisała się na stałe do kanonu myśli politycznej jako jedna z najważniejszych książek ideowo konserwatywnych w historii świata Anglosaskiego. Odznaczony przez prezydenta Ronalda Reagana Prezydenckim Medalem Obywatelskim w roku 1989. Jak pisał o nim Wiliam F. Buckley Jr.: ,,Nie można sobie wyobrazić znaczącego ruchu konserwatywnego w Ameryce, marząc nawet o jego dominacji, bez udziału [Kirka] i jego pracy’’.

Biografia ,,Konserwatywnego umysłu’’

Kirk urodził się niedaleko stacji kolejowej w Plymouth w stanie Michigan w 1918 roku i spędził większość życia w swoim rodzinnym miejscu, Piety Hill, w wiosce Mecosta w stanie Michigan. Tam przekształcił fabrykę zabawek w swoją bibliotekę i zbudował dom ozdobiony rzeźbami i antykami architektonicznymi przeniesionymi ze zburzonych budynków w zachodnim Michigan. Po uzyskaniu tytułu licencjata w Michigan State Collegem Kirk studiował politykę Johna Randolpha z Roanoke, uzyskując tytuł magistra na Duke University. Badania Kirka nad polityką Randolpha doprowadziły go do odkrycia znacznie potężniejszego myśliciela, Edmunda Burke'a, którego zasady miały silny wpływ na jego późniejsze myśli.

Po odbyciu służby w armii podczas II wojny światowej, Kirk został instruktorem historii cywilizacji w stanie Michigan. Zrobił sobie przerwę w nauczaniu, aby zbadać historię głównych myślicieli Anglii i Ameryki na Uniwersytecie St. Andrews w Szkocji. Powstały rękopis przyniósł Kirkowi najwyższy stopień naukowy. Henry Regnery opublikował tę obszerną pracę jako The Conservative Mind w 1953 roku. Książka stała się jednym z najczęściej recenzowanych i dyskutowanych studiów nad ideami politycznymi w Ameryce i wywindowała Kirka do rangi narodowej. W The New York Times Book Review Gordon Keith Chalmers napisał, że „autor The Conservative Mind jest tak samo nieugięty jak jego wrogowie, Karol Marks i Harold Laski, znacznie bardziej umiarkowany i uczony, a we fragmentach tej bardzo czytelnej książki,  jest błyskotliwy oraz elokwentny”. Kirk uważał książkę za intelektualną genealogię wielkich myślicieli brytyjskich a także amerykańskich – takich jak Edmund Burke, John Adams, James Fenimore Cooper, Nathaniel Hawthorne i T.S Eliot – wykazał, że konserwatywna tradycja miała kluczowe znaczenie dla amerykańskiego doświadczenia historycznego. Książka doczekała się siedmiu wydań i do dziś jest tłumaczona na różne języki obce.

Po sukcesie The Conservative Mind Kirk zrezygnował ze stanowiska nauczyciela i przeniósł się do Mecosty w stanie Michigan, aby rozpocząć karierę jako niezależny pisarz i wykładowca. Podczas swojej długiej kariery kontynuował publikowanie książek w niezwykłym tempie, publikując m.in Prospects for Conservatives , The American Cause , Academic Freedom , The Roots of American Order, Edmund Burke: A Genius Reconsidered, Enemies of the Permanent Things, Decadence and Renewal in the Higher Learning,  America’s British Culture, and The Politics of Prudence . Został powszechnie uznany za wybitnego krytyka literackiego i społecznego dzięki swojej książce Eliot and His Age: TS Eliot's Moral Imagination in the Twentieth Century (1971). Ponadto napisał trzy powieści i trzy tomy zebranych opowiadań a także pisał eseje i recenzje do ponad stu poważnych czasopism zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i za granicą. Kirk przez dwadzieścia pięć lat pisał dla National Review. Był założycielem czasopisma edukacyjnego The University Bookman i kwartalnika Modern Age, które do dziś są żywymi pismami opinii i nauki.

Kiedy nie był w swojej bibliotece w Mecoście, dr Kirk wykładał na uczelniach i konferencjach w całym kraju na temat myśli i praktyki politycznej, współczesnej kultury, teorii edukacji, krytyki literackiej i tematów społecznych. Szczególnie lubił przemawiać do słuchaczy uczelni, mocno wierząc, że kluczem do trwałego triumfu konserwatywnych idei jest kształtowanie kulturowych i moralnych przekonań dorastającego pokolenia.

Dr Kirk zmarł 29 kwietnia 1994 roku w rodzinnym otoczeniu żony i córek. Na jego grobie znalazło się epitafium będące wcześniej wybranym przez niego cytatem z Czterech Kwartetów T.S. Eliota:
 

A to, na co umarłem brak było słów, póki żyli
Potrafią rzec, gdy umarli: językami płomieni
Mowę żywych przerasta zmarłych obcowanie

Dziesięć konserwatywnych zasad

Jak słusznie zauważa Kirk, Konserwatyzm, w przeciwieństwie do liberalizmu czy socjalizmu, nie jest zbiorem abstrakcyjnych idei i założeń, które nie wynikają z różnorodności tradycji i kultury danej społeczności. Konserwatyzm jest zaprzeczeniem ideologii – jest stanem umysłu, typem charakteru, sposobem patrzenia na społeczny porządek obywatelski. Konserwatysta: ,,to po prostu ktoś kto bardziej ceni sobie rzeczy stałe i niezmienne, niż Chaos i Starą Noc’’. W wyniku czego, ważnym celem obrońcy tradycyjnych wartości jest zachowanie tego co trwałe. Jak piszę Kirk: ,,Stałość w społeczeństwie jest tworzona przez te niezmienne dążenia i przekonania, które zapewniają narodowi stabilność i ciągłość. Bez Stałości, życiodajne źródła wysychają, a społeczeństwo stacza się ku anarchii’’

Mimo, że Konserwatyzm nie jest zbiorem dogmatów, wymienić należy pewien katalog ogólnych zasad. To, jakie konkretne zasady konserwatyści będą podkreślać w danym czasie, będzie się różnić w zależności od okoliczności i potrzeb tamtej epoki. Kirk, wymienia dziesięć zasad, które odzwierciedlają główne akcenty konserwatywnego światopoglądu:

Po pierwsze, konserwatysta wierzy, że istnieje trwały porządek moralny. Ten porządek jest stworzony dla człowieka i człowiek jest stworzony dla niego: natura ludzka jest niezmienna, a prawdy moralne są trwałe.

Obecny świat zatracił poczucie trwałości. Dodatkowo niektórym zaczęło się wydawać, że natura i porządek społeczny jest czymś co można bez konsekwencji zmieniać i modelować. Prawda jest jednak taka, że dawne jak i współczesne losy świata wpisują się w pewien trwały porządek, którego obrona i utrzymanie powinno być jednym z priorytetów myśli konserwatywnej.

Po drugie, konserwatysta trzyma się zwyczaju, konwencji i ciągłości.

Konserwatyści są orędownikami zwyczaju, konwencji i ciągłości, ponieważ: ,, wolą diabła, którego znają, od diabła, którego nie znają’’. Przy czym ten diabeł, którego znamy, zdaje nam się piękniejszy i bardziej wartościowy niż diabeł, który dopiero się pojawi, zwłaszcza, że może być on produktem radykalizmu i abstrakcyjnych idei. Jak piszę Kirk: ,,Dzięki tradycji, człowiek zaczyna rozumieć zasady rządzące jego własną naturą i społeczeństwem (…) tradycja to – w skrócie – sposób na zachowanie mądrości naszych przodków i środek, za pomocą którego możemy nadać znaczenie naszemu osobistemu rozsądkowi i go wykorzystać’’

Po trzecie, konserwatyści wierzą w coś, co można nazwać zasadą dawności

Konserwatyści przekonują, że ludzie współcześni to ,,karły na ramionach olbrzymów’’ . Wiele z odwiecznych i trwałych zwyczajów zawiera w sobie słuszną i skuteczną receptę na problemy dotykające obecną cywilizację. Próbując wymyślić coś nowego, do tego bez zakorzenienia w przeszłości, możemy odkryć drzwi, których otwarcie będzie destrukcyjne dla naszej moralności, kultury czy polityki.

Po czwarte, konserwatyści kierują się zasadą roztropności.

Zasadę, którą Arystoteles uważał za jedną z najważniejszych cnót, konserwatyści starają się przekuć w politykę, dowodząc, że każdy środek publiczny powinien być oceniany na podstawie jego prawdopodobnych długofalowych konsekwencji, a nie jedynie tymczasowej przewagi czy popularności. Ponieważ społeczeństwo ludzkie jest złożone,  rozwiązanie może być bardziej skomplikowane, niż życzyliby sobie tego liberałowie i radykałowie. Nagła reforma, jest taka samo niebezpieczna jak nagła i szybka operacja.

Po piąte, konserwatyści zwracają uwagę na zasadę różnorodności.

Jak twierdzi Kirk: ,, By zachować zdrową różnorodność w każdej cywilizacji, muszą przetrwać porządki i klasy, różnice w stanie materialnym i wiele rodzajów nierówności.’’. Konserwatyści cenią sobie różnorodność tradycyjnych zwyczajów i instytucji przeciwstawiając się dążącemu do wszelkiej uniformizacji i egalitaryzacji liberalizmowi. Jeśli naturalne nierówności zostaną zniszczone, bardzo szybko pojawi się tyran, który w myśl zasady ,,wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre są równiejsze’’ stworzy nowe formy podziałów.

Po szóste, konserwatyści wierzą w niedoskonałość ludzkiej natury

Konserwatyści wiedzą, że natura ludzka cierpi nieodwracalnie z powodu pewnych poważnych wad. Ponieważ człowiek jest niedoskonały, nigdy nie można stworzyć idealnego porządku społecznego. Poszukiwanie utopii to katastrofa, mówi konserwatysta: nie jesteśmy stworzeni do rzeczy doskonałych. Wszystko, czego racjonalnie możemy oczekiwać, to znośnie uporządkowane, sprawiedliwe i wolne społeczeństwo, w którym nadal będzie czaić się niemożliwe do zniwelowania zło.

Po siódme, konserwatyści są przekonani, że wolność i własność są ze sobą ściśle powiązane.

Nie ma wolności, bez własności. Porzućmy własność prywatną, a staniemy się niewolnikami państwa albo wielkich tego świata. Na fundamencie własności prywatnej budowane są wielkie cywilizacje. Im bardziej rozpowszechnione jest posiadanie własności, tym bardziej stabilna i produktywna jest wspólnota. Ani monopolizacja własności ani jej upaństwowienie nie wpływa pozytywnie na społeczeństwo, ponieważ odbiera mu bodziec, wzmacniający wzajemną odpowiedzialność i przywiązanie.

Po ósme, konserwatyści popierają dobrowolną społeczność, sprzeciwiając się kolektywizmowi.

W prawdziwej społeczności decyzje najbardziej bezpośrednio wpływające na życie obywateli podejmowane są lokalnie i dobrowolnie. Konserwatyści, są tutaj wierni, sformułowanej przez Katolicką Naukę Społeczną, zasadzie pomocniczości, głoszącej, że problemy powinno się rozwiązywać w otoczeniu, będącym jak najbliżej człowieka , Administracja centralna, czyli korpus wybranych urzędników państwowych, bez względu na to, jak dobre ma intencje i wyszkolenie nie jest w stanie zapewnić sprawiedliwości, dobrobytu i spokoju w społeczeństwie pozbawionym lokalnych więzów.

Po dziewiąte, konserwatysta dostrzega potrzebę rozważnego ograniczania władzy i ludzkich namiętności.

Kirk uważa, że ,,Znając ludzką naturę jako mieszankę dobra i zła, konserwatysta nie ufa zwykłej życzliwości. Ograniczenia konstytucyjne, polityczna kontrola i równowaga, odpowiednie egzekwowanie prawa, stara zawiła sieć ograniczeń woli i apetytu – to konserwatyści aprobują jako instrumenty wolności i porządku.’’. Oznacza to sprzeciwianie się koncentracji i centralizacji władzy, oraz dążenie do jak najmocniejszego powstrzymywania ambitnych apetytów tych ludzi, którzy są przekonani o tym, że są w stanie uratować świat, jeśli tylko da się im pełnie władzy.

Po dziesiąte, myślący konserwatysta rozumie, że trwałość i zmiany muszą istnieć obok siebie

Krótko rzecz ujmując, konserwatysta sprzyja uzasadnionemu i umiarkowanemu postępowi; przeciwstawia się zaś abstrakcyjnemu kultowi Postępu. Jak piszę autor Konserwatywnego Umysłu: ,,Zmiana, jeśli ma przynieść realne korzyści, musi być dokonana przez dobrowolny wysiłek wielu jednostek i stowarzyszeń zarządzanych przez wyniosłą władzę centralną’’. Innymi słowy – zmiana musi mieć swój impuls w sferze oddolnych starań a nie centrowych regulacji, popychających ludzi w machinę postępu wbrew ich woli. Jednocześnie ważne, a współcześnie wręcz priorytetowe, jest zachowanie poczucia trwałości. Według Kirka: ,,Trwałość społeczeństwa tworzą te trwałe interesy i przekonania, które zapewniają nam stabilność i ciągłość; bez tej Trwałości fontanny wielkiej głębi są rozbite a społeczeństwo pogrąża się w anarchii.’’ Bez trwałości, nie możemy mówić o przyszłości.

Te o to, dziesięć konserwatywnych zasad, stanowią priorytety, które wyrosły w ciągu dwóch stuleci dojrzewania i rozwoju myśli konserwatywnej. Trzeba podkreślić, że Kirk nie ograniczał się tylko do tych zasad, przypominają o takich ważny sferach jak spojrzenie na edukację i sprawiedliwość. Jednakże, autor Przyszłości Konserwatyzmu nadawała rolę przewodnią, tym wyżej wymienianym zasadom, podkreślając cały czas, że konserwatywna doktryna jest zbyt złożona, by dało się ją zmieścić w kilku punktach.

Przyszłość konserwatyzmu

Mimo tego, że Kirk pod koniec życia, prezentował pesymistyczne spojrzenie na przyszłość Ameryki i świata zachodniego to jednak nie skazywał jej na całkowitą porażkę: ,, Jeśli większość ludzi powie -,,jesteśmy na złej drodze, ale ciągle mamy zasoby, inteligencję i wolę, by wypracować odnowę’’ wtedy [ludzie] powstaną do wspólnego działania i reformy. Wszystko jest kwestią wiary’’ Jako głęboko wierzący katolik, Kirk dostrzegał, że konieczna do odbudowy cywilizacji, jest odnowa chrześcijańskiego ducha i wyobraźni, zniszczonej przez nudę scjentyzmu, racjonalizmu i utylitaryzmu. To właśnie przez znużenie współczesnego świata, staje się on dla nas tak bardzo destrukcyjny. Brak jest w nim duchowej mądrości, siły, która umożliwiała przez wieki na budowę naszych kulturowych i cywilizacyjnych więzów.

Jak piszę autor Korzeni Ładu Amerykańskiego: ,,Obowiązkiem [konserwatystów]  jest odnowa ładu moralnego i politycznego.’’ I choć ich przeciwnikami są: ,,Czterej Jeźdźcy Apokalipsy, a w szczególności ów Czwarty, który zwie się Rewolucja’’ to dzięki wysiłkowi ludzkich umysłów i serc, może się okazać, że trwałość nie stanie się łupem Chaosu i Nocy, o co do końca życia walczył śp. Dr. Russel Kirk – ta wielka ,,nieoświecona’’ i ,,gotycka głowa’’ XX wiecznej Ameryki.

Dominik Majcher

Źródła:
1. https://kirkcenter.org/about-us/about-russell-kirk/
2. Konserwatywny umysł Od Burke'a do Eliota, Russel Kirk
3. Przyszłość konserwatyzmu, Russel Kirk
4. Russell Kirk. Myśl polityczna amerykańskiego konserwatysty, Grzegorz Kucharczyk. 

Kategoria: Inni autorzy, Myśl, Polityka, Publicystyka