Ks. Rożniakowski: Teologiczna odpowiedź na aktualny kryzys Europy w wypowiedziach Ojca Świętego Benedykta XVI podczas wizyty apostolskiej we Francji 12 – 15 września 2008r.

Przemierzając w wakacje korytarze i galerie Muzeum Watykańskiego z niecierpliwością, w upale i tłumie, ślimaczym tempem dotarłem w końcu do naznaczonych ręką mistrza Rafaela komnat papieża Juliusza II – Stanza della Segnatura. Stając pomiędzy dwoma wielkimi freskami Szkoła ateńska oraz Dysputa o Najświętszym Sakramencie, z wielkim wzruszeniem zdałem sobie sprawę, że stoję pośrodku wielkiej narracji Ojca Świętego Benedykta XVI wygłoszonej w czasie wizyty apostolskiej do Francji.

Jednak szybko łzy wzruszenia intelektualnego przerodziły się w gorzkie łzy smutku, które zmieszały się ze łzami pozostawionymi na Forum Romanum. Patrząc na ruiny Forum, na których wyrosły katolickie świątynie widziałem ruiny tych drugich zniszczone przez neopogaństwo i Islam. Stojąc pomiędzy Stanzami zapłakałem nad dzisiejszym światem, który pozbawiony siły pokornego wobec prawdy rozumu, zabijając własne dzieci w imię wolności rozumianej jako samowola, żyjąc w utopii własnej nieśmiertelności udaje, że Boga nie ma.

Do takiego świata przemawiał we Francji, pierwszym poligonie antyboskiej rewolucji, Ojciec Święty Benedykt XVI. Mówił o wzajemnej, życiodajnej symbiozie rozumu i wiary oraz o Eucharystii jako lekarstwie dla świata. Przemawiał kilka dni jakby stał w komnacie swego poprzednika Juliusza II i patrzył na poprzez wielkie malowidła docierając do esencji tego, co przedstawiają.

*  *  *

Józef Ratzinger po wyborze na Biskupa Rzymu obrał imię Benedykt, nawiązując do patrona Europy Świętego Benedykta z Nursji. Benedyktyńskie ora et labora, w całej swej głębi stało się programem pontyfikatu papieża z Niemiec. Moim zdaniem jednym z podstawowych tematów pontyfikatu była triada źródło – rozum – kultura. Papież wielokrotnie i na różne sposoby podejmował i wyjaśniał temat źródeł cywilizacji chrześcijańskiej, wzajemnej relacji wiary i rozumu oraz korzeni i tradycji kultury europejskiej. Niezwykłą sposobnością do głębokiego podjęcia tego zagadnienia była jego apostolska podróż do Francji w 2008 roku. Już na pokładzie samolotu w czasie wywiadu papież wskazał na niebezpieczeństwo sekularyzmu, pociągające za sobą rozdźwięk miedzy wyznawaną wiarą, a życiem społecznym[1]. Skutkiem tego procesu jest odcięcie korzeni cywilizacji i kultury, a tym samym zagubienie tożsamości człowieka i Europy.

Wizyta apostolska Benedykta XVI we Francji, jak sam zaznaczył w pożegnalnym słowie, była dyptychem składającym się z dwóch skrzydeł: Paryż i Lourdes. W stolicy papież wiele mówił o źródłach chrześcijaństwa i Europy oraz o potrzebie synchronizacji wiary i rozumu. W sanktuarium NMP Biskup Rzymu wchodził w głębszy wymiar wiary i relacji wierzącego do Jezusa, a na spotkaniu z episkopatem Francji wskazał najważniejsze sektory służby Kościoła[2]. Przyjrzyjmy się zatem słowom papieża oraz jego propozycji uleczenia sytuacji.

Od samego początku swej podróży Benedykt podkreślał ważny wkład Francji w rozwój europejskiej kultury na wielu polach: sztuki, architektury, teologii[3]. Wskazał szczególną rolę tego kraju w procesie formowania się Kościoła w Europie oraz nieocenione dziedzictwo wielkich wspólnot zakonnych powstających i działających w kraju na Loarą, z których christianitas promieniowała na cały kontynent[4]. Nawiązując do wizyty w Rzymie prezydenta Republiki papież, pobodnie jak Jan Paweł II, przypomniał, że tysiącletnia Francja jest pierworodną córą Kościoła, która „już u swych początków przyjęła przesłanie Ewangelii”[5]. Benedykt z uznaniem podkreślił, że w tym kraju Kościół „odegrał rolę cywilizacyjną”[6]. Doskonała znajomość historii pozwoliła Benedyktowi poczynić uwagę, że już w II w. Galia miała wybitnego biskupa w osobie Świętego Ireneusza, który przybywając ze Smyrny przyniósł ze sobą dziedzictwo myśli greckiej[7]. Uwaga pozornie nieistotna stanowiła zapewne dla Ratzingera preludium do wspaniałego wykładu w kolegium bernardynów.

Chociaż papież w czasie swej wizyty nie potępił wzmagających się działań wojującej laicyzacji podejmował ten temat bardzo delikatnie i pozytywnie. Wskazywał na słowa prezydenta, który mówił o „pozytywnej laickości”. W kontekście burzliwej rewolucyjnej historii Francji i istniejących wciąż niezabliźnionych ran, Benedykt zwrócił uwagę na ciągłą potrzebę dialogu między Kościołem i organami państwa[8], który to dialog będzie budował zdrową równowagę i harmonię w relacji państwo – wiara[9]. Stawiając diagnozę ateizującej się Europy i Francji Ojciec Święty mówił o niezbywalnej potrzebie nadziei zwłaszcza „w naszym społeczeństwie, które w tak niewielkim stopniu rozbudza duchowe dążenia i które daje tak słabe zabezpieczenie materialne”[10]. Brak nadziei związany jest z zanikiem podstawowych punktów odniesienia, co uwidacznia się zwłaszcza w dramatach ludzi młodych, którzy nie maja odpowiednich wzorców w rodzinach[11].

Centralnym punktem wizyty papieża były celebracje w Lourdes, jednak intelektualnym jądrem wypowiedzi Benedykta jest wspaniałe przemówienie – wykład do przedstawicieli świata kultury wygłoszone w Kolegium Bernardyńskim. To wystąpienie Ojca Świętego możemy uważać za pierwszy plan tej części dyptyku.

Po naszkicowaniu diagnozy w przemówieniu powitalnym, Biskup Rzymu przechodzi do wskazywania drogi przezwyciężania kryzysu. Remedium jest według Benedykta powrót do korzeni kultury europejskiej w całej prawdzie i pokorze wobec niej. Papież w swoim rozważaniu wychodzi od miejsca spotkania, które uosabia dziedzictwo kultury monastycznej i stawia pytanie „Czy dziś to miejsce może nam jeszcze coś powiedzieć, czy też pozostaje już tylko świadectwem minionego czasu?”. Odpowiedź Ratzingera nosi na sobie znamię schematu logos – Logos – dia-Logos, zamkniętego w szerszym schemacie ora et labora. Celem życia monastycznego nie było budowanie kultury i cywilizacji materialnej. Wręcz przeciwnie, materia – dar Boga, stawała się dla mnichów narzędziem wznoszenia się ku Stwórcy. „Motywacja była o wiele prostsza. Ich celem było poszukiwanie Boga, quaerere Deum”[12], powie papież. Przywołany przez Teologa kontekst wczesnośredniowiecznego monastycyzmu wydaje się być dziwnie bliski naszym czasom. „W zamieszaniu tamtych czasów, gdy zdawało się, że nic nie może się ostać, mnisi pragnęli rzeczy najważniejszej: poświęcić się temu, co wartościowe, nieprzemijalne, znalezieniu samego Życia. Poszukiwali Boga”[13]. Odczucie bezlitosnej przemijalności wszystkiego, któremu towarzyszy zanikanie nadziei rodzi styl życia naznaczony hedonizmem, epizodycznością oraz relatywizacją rzeczywistości. Mimo to w wielu ludziach, wskazuje papież, pozostaje egzystencjalna potrzeba Quaerere Deum. Istnieje jednak niebezpieczeństwo zejścia na manowce, na pustynię, która niesie śmierć. Szukając Boga bez właściwych założeń i punktów odniesienia człowiek może niejednokrotnie znaleźć jedynie zwodniczego idola i popaść w bałwochwalstwo[14]. W homilii na Placu Inwalidów, miejscu emblematycznym, mówiąc o hołdowaniu fałszywym bożkom papież wołał o przywrócenie właściwych proporcji między poszczególnymi sferami czasowości ludzkiego bytu. Napiętnował bezkrytyczne „gloryfikowanie przeszłości” oraz „hołdowanie przyszłości”, której towarzyszy iluzja ludzkiej wszechmocy i chęć stworzenia nieosiągalnej przecież utopii[15].

Wróćmy jednak do schematu logos – Logos – dia-Logos. Droga, którą szli mnisi naznaczona była znakami postawionymi przez Boga. Owe drogowskazy zawarte w Biblii odczytywała i pielęgnowała przez klasztory „kultura słowa”[16]. Słowo Ojca zostało dane ludziom w Pismach jako niezbędna pomoc w pielgrzymce ku Bogu dlatego Benedykt powie, że „w pragnieniu Boga zawiera się miłość kultury literackiej, umiłowanie słowa, jego zgłębianie w każdym wymiarze”[17]. Całość historiozbawczego horyzontu Ksiąg Biblii, kroczenia Boga ku ludziom ukazuje nam, ciągła potrzeba zgłębiania słowa była nieodzowna, tak jak nieodzowna była w tym pomoc świeckich nauk szczegółowych[18]. Tak też biblioteka i szkoła zrosły się organicznie z klasztorami i wrosły głęboko w kulturę Europy kładąc jej fundamenty. W ten sposób wykształcenie naukowe i eruditio pomagały człowiekowi wznosić się od słowa (logos) do Odwiecznego Słowa (Logos)[19]. Benedykt zwraca uwagę, że słowo (logos) zawiera w sobie element naukowy (scientia, ratio), stanowiący język którym przemawia do człowieka Logos stwórczy. Mnisi odczytywali świat nie tylko po to, aby poznać stworzenie, ale by dzieło stworzone opowiedziało o swoim Stwórcy. Bóg zszedł na poziom logosu ludzkiego, stał się pojmowalny przez rozum, aby człowiek nie zamykał się w doczesności lecz nieustannie wznosił się do swego Celu.

Dlatego człowiek szukający prawdy musi, jak mówi papież, uczynić następny krok tzn. uznać, że „słowem, które otwiera drogę poszukiwania Boga i samo jest ową drogą, jest Słowo rodzące wspólnotę”[20]. Papież sprytnie walczy tutaj z szeroko rozumianym indywidualizmem, zwłaszcza w sferze wiary[21]. Zgłębianie logosu prowadzi do Logosu, a ten staje się dia-Logosem, który włącza człowieka w dialog z Bogiem[22]. Wejście w ów dialog z Bogiem przez pośrednictwo Słowa jest drugim wielkim krokiem[23]. Nawiązując do kultury muzycznej klasztorów, która wyrosła z odczytywania Logosu w słowie Pisma, papież mówi o potrzebie harmonii wszystkich tych elementów. Harmonia ta na wzór harmonii muzycznej pozwoli człowiekowi dążyć do spełnienia swej nadziei. Kiedy w śpiew życia ludzkiego zaczyna się wkradać kakofonia, osoba nieuchronnie spada w regio dissimilitudinis, w świat „na opak”, który jest raczej karykaturą stworzenia[24]. Słuchać Logosu „uszami serca” oto zadanie człowieka. Tylko Odwieczny Logos może zharmonizować w dialogu wszystkie władze człowieka. Dlatego Ratzinger mocno zaakcentuje, że Pismo potrzebuje swego naturalnego wspólnotowego (dialogicznego) środowiska[25]. Środowisko to przesiąknięte oczywiście działaniem Ducha dalekie jest od wszelkich form fundamentalizmu. Literę ogarnia Duch Pański przynoszący wolność, jednak „Duch wyzwoliciel ma imię, a zatem wolność ma swą wewnętrzną miarę:  «Pan zaś jest Duchem, a gdzie jest Duch Pański – tam wolność» (2 Kor 3, 17)”[26]. Pawłowe złożenie: Duch – Chrystus – Pan „otwiera szeroki horyzont, ale zarazem wytycza arbitralności i subiektywizmowi wyraźną granicę, która zobowiązuje jednostkę i wspólnotę i tworzy więź głębszą niż ta, która wynika z 'litery' tekstu: więź pojmowania i miłości”[27]. Tutaj papież widzi ważny punkt głęboko określający kulturę europejską[28]. Prawdziwa „kultura słowa” prowadząca w Duchu do dialogu z Bogiem zabezpiecza wspólnotę ludzką przez dwoma współczesnymi wyzwaniami: subiektywną arbitralnością oraz fanatycznym fundamentalizmem. W tym miejscu papież krytycznie odniósł się do wszelkich form wypaczania wolności, które mogą rodzić skutki tragiczne[29].

Przy okazji nawiązania do drugiego członu benedyktyńskiego zawołania ora et labora, papież uderza z cała precyzją swej myśli w raka Europy, który toczy ją od epoki tzw. odrodzenia. Pochwalając dzieła ludzkiej kultury, myśli i pracy Ratzinger wskazuje w mocnych słowach na przyczynę problemów naszego kontynentu – ubóstwienie człowieka. Bóg jest miarą wszystkiego. W ojczyźnie bezbożnego, wrogiego wobec religii Voltaire’a, w republice skąpanej we krwi Wnadejczyków Biskup Rzymu wychodząc od zagadnienia etosu pracy ludzkiej mocno zaakcentował nieusuwalność Boga z horyzontu ludzkiego myślenia i działania. Bóg objawiony w Pismach to nie absolutnie transcendentny absolut, który wręcz brzydzi się materią. To także nie grecki demiurg, bóstwo podrzędne. Nowość Biblii to obraz Boga Stwórcy, stwarzającego wszystko z niczego, Boga transcendentnego i immanentnego. Ludzka potrzeba pracy jawi się jako „szczególny wyraz podobieństwa do Boga, który daje człowiekowi udział w stwórczym dziele Bożym w świecie”[30]. Trójca jednak, jeżeli można tak powiedzieć, idzie znacznie dalej. Syn Boży – Odwieczny Logos wciela się w ludzką naturę i przyjmując w Jezusie z Nazaretu ograniczenia materii i czasu, wchodząc w historię świata, stawia ostateczną pieczęć nad dziełem stworzenia – „a widział Bóg, że wszystko co uczynił, było bardzo dobre”[31]. Skoro Logos stał się ciałem to nasz kontynent musi zawsze pamiętać, że „bez tej kultury pracy, która wraz z kulturą słowa składa się na monastycyzm, rozwój Europy, jej etos i koncepcja świata byłyby nie do pomyślenia”[32]. Ale nie tylko o to chodziło papieżowi. Człowiek nie wyczerpuje się w swej pracy i jej dziełach. Wezwany przez Boga do partycypacji w Jego stwórczej mocy, przekształcaniu świata i kształtowaniu historii poprzez Wcielenie otrzymał także miarę wszystkiego. Benedykt XVI powiedział, że „praca wraz z kształtowaniem historii przez człowieka są współdziałaniem ze Stwórcą, których On jest miarą. Tam, gdzie tej miary brakuje, i tam, gdzie człowiek wynosi samego siebie do rangi ubóstwionego stwórcy, przekształcanie świata może z łatwością doprowadzić do jego destrukcji”[33].

Dla papieża oczywistą jest szczególna potrzeba głoszenia wiary chrześcijańskiej, która nie wynika z jakiejś potrzeby chwili lecz z natury religii[34]. Aby przyjąć Prawdę o wcielonym Logosie potrzeba zarówno wiary jak i rozumu. Wielokrotnie w czasie całego pontyfikatu jak refren powracała myśl Benedykta o tym, że wiara potrzebuje rozumu oraz, że Prawdę odwieczną – stwórczy Rozum można poznać ludzkim intelektem[35]. Cnota pokory wydoskonala władze człowieka, które przyjmują za fakt racjonalny wcielenie Logosu[36]. 

To jest główne remedium na stan dzisiejszej Europy. Oczyszczenie rozumu z wszelkich historycznych i filozoficznych uprzedzeń, aby móc w pełnym świetle intelektu zwrócić się ku stwórczemu Rozumowi, który staje się ciałem, a w Jezusie światłością świata (J 8, 12). Mówiąc do przedstawicieli świata kultury Benedykt XVI otworzył im i nam niesamowity horyzont swej myśli. Wiara potrzebuje rozumu, a rozum potrzebuje wiary. Bez tej symbiozy, która prowadzi do dostrzeżenia i odczytania prawdziwej miary świata – Boga, człowiek degraduje się w najdelikatniejszej warstwie swego bytu. Odrywając rozum od wiary ludzkość traci nie tylko prawidłowy obraz Boga, ale i prawdziwy obraz samego człowieka. Bez tego światła życie ludzkie nie jest już pielgrzymką ku niebieskiemu Jeruzalem[37] lecz chodzeniem po omacku lub nawet kręceniem się w kółko. Światłem jest Duch Ojca i Syna, który pomaga nam zrozumieć, że „tą prawdą jest Chrystus. On jest jedyną Drogą, jedyną Prawdą i prawdziwym Życiem”[38]. Podsumowaniem tych myśli papieża jak i tej części Jego wizyty we Francji są słowa, które zapisał w „Złotej księdze” Instytutu Francuskiego:

«In principio erat Verbum
et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum» Jn 1, 1

Benedictus PP. XVI

Zamknięcie tej części rozważań papieża stanowi homilia w czasie Mszy na Placu Inwalidów. Mówił wtedy Ratzinger o wystrzeganiu się idoli – fałszywych bożków. Tracąc prawdziwe punkty odniesienia człowiek zaczyna zaspokajać się namiastkami Boga, idolami[39]. Przestrzegając Francję i Europe przed fałszywymi bożkami papież wskazał na powstające tu poważne niebezpieczeństwo polegające na „zamknięciu w królestwie pozoru”[40]. Często bałwochwalczy kult pociąga za sobą pokusę samowystarczalności i autosoteryzmu[41]. Potrzeba równowagi między tym, co materialne i duchowe, tym co ogarnione jest przez rozum, a tym co odczytuje wiara. Papież kolejny raz podkreśla pozorność konfliktu: „Bóg nigdy nie domaga się od człowieka ofiary ze swojego rozumu! Rozum nigdy nie wchodzi w rzeczywisty konflikt z wiarą! Jedyny Bóg, Ojciec, Syn i Duch Święty, stworzył nasz rozum i daje nam wiarę, proponując, byśmy w wolności przyjęli ją jako cenny dar. Właśnie bałwochwalstwo odwraca człowieka od tej perspektywy, a rozum sam może sobie stworzyć bożków”[42]. Lekarstwo najdoskonalsze stanowi Msza Święta. Jest ona nie tylko miejscem ćwiczenia pokory rozumu wobec tajemnicy Ciała i Krwi Pańskiej, ale także „sama w sobie zachęca nas do wystrzegania się bożków, bo, jak nalega św. Paweł, <<nie możecie zasiadać przy stole Pana i przy stole demonów>> (1 Kor 10, 21)”[43]. Msza chroni człowieka przed zagrożeniem relatywizmu, jak powiedział Benedykt: „Sprawowanie Eucharystii jest równoznaczne z uznaniem, że tylko Bóg może dać nam pełnię szczęścia, nauczyć nas prawdziwych wartości – wartości wiecznych, które nigdy nie przeminą”[44].

W drugiej części swej pielgrzymi w sanktuarium NMP z Lourdes papież podejmował bardziej duchowe rozważania. Na pierwszy plan wysuwa się oczywiście osoba Maryi, która jest ucieleśnieniem modlitwy, światła i nadziei. Niepokalana jest tą, która pomaga nam w mrocznych czasach odważnie nieść pochodnię światła wiary. „Potrzebujemy światła i sami mamy stać się światłem”[45]. Naśladować Maryję czyli nieść światło Jezusa mimo wątpliwości i mroku oto zadanie wierzących w dzisiejszym świecie. Chwała Niepokalanego Poczęcia jest dla nas umocnieniem na tej niełatwej drodze krzyża. Jednak jak zauważa Teolog: „śmierć Jezusa […], jest śmiercią, która staje się światłem dla narodów; śmiercią, która wyznacza kres śmierci. Od tamtej pory Krzyż jest znakiem nadziei, sztandarem zwycięstwa Jezusa […]. Przez krzyż całe nasze życie otrzymuje światło, moc i nadzieję […]. Dlatego właśnie życie
w wierze w Chrystusa, który umarł i zmartwychwstał, staje się światłem”[46].

Ostatnie dwa wystąpienia Ojca Świętego w czasie obrzędów liturgicznych stanowią bardzo głęboką i duchową analizę miłości i sakramentów, szczególnie Najświętszego Sakramentu. Podczas przemówienia na zakończenie procesji eucharystycznej papież wołał z przejęciem: „Zechciejmy, zechciejcie ofiarować się Temu, który dał nam wszystko, który przyszedł nie po to, aby świat osądzić, ale po to, by go zbawić (por. J 3, 17). Zechciejcie uznać w waszym życiu aktywną obecność Tego, który jest tutaj, którego tutaj adorujemy. Zechciejcie ofiarować Mu wasze życie!”[47]. W kontekście Święta podwyższenia Krzyża Świętego wołanie to nabiera szczególnego wydźwięku. Europa musi wrócić do swych chrześcijańskich korzeni. Pozostawić przeszłość przeszłości, z zachowaniem pamięci o niej, i iść dalej z całym bagażem swej chrześcijańskiej tożsamości. Miłość Chrystusa pomaga leczyć ogromne rany historii o ile przestaniemy skupiać się tylko na swoim bólu[48]. „Jezus Chrystus wczoraj i dziś, ten sam także na wieki” (Hbr 13, 8). On stoi ponad historią, a jednocześnie wszedł w historię i trwa w historii poprzez Najświętszy Sakrament[49]. Msza, Sakrament Eucharystii i adoracja to wskazane przez Benedykta XVI ważne remedium na stan współczesnej Europy i człowieka w ogóle.

Wobec narastającego kryzysu Europy i kultury, we Francji, kraju związanym z kulturą karolińską na jednym biegunie oraz zbrodniczą rewolucją na drugim, papież z Niemiec, który nosi imię po Świętym Benedykcie wezwał słuchaczy do odważnego odrzucenia skrajnego racjonalizmu i scjentyzmu. Mówił o potrzebie zsynchronizowania wiary i rozumu i pokonaniu kultu fałszywych i zwodniczych idoli. Pokora rozumu, otwartość rozumu i serca na stwórczy Logos, pielęgnowanie głęboko rozumianej kultury słowa i pracy, powrót bez kompleksów do chrześcijańskich korzeni oraz głęboki kult Boga w Eucharystii oto lekarstwa wskazane przez papieża współczesnym Francuzom i całej Europie.

Ks. Adam Rożniakowski

Kategoria: Publicystyka, Religia, Wiara