Kisiel: Rozwodnicy mogą przyjmować Komunię Świętą? (rzecz o Amoris Laetitia)

Ten punkt jest niezrozumiały w świetle całej adhortacji, pełnej pięknych słów na temat potrzeby bardziej zakrojonego duszpasterstwa. Tutaj zamiast objaśniać ludziom, że ślub sakramentalny jest radosnym spełnieniem miłości dwóch osób w Bogu, po prostu uznaje się, że ludzie protestują przeciwko Kościołowi, a mimo tego i mimo (albo z powodu) długoletniego współżycia w końcu proszą o ślub w Kościele, bo podskórnie czują słuszność, że miłość znajduje spełnienie jako sakrament właśnie w ten sposób. Nie wolno oczywiście osądzać wyborów takich ludzi, jako, że nawrócenie może nastąpić także i po ślubie (jednak spowiedź oraz jakieś proporcjonalne zadośćuczynienie nie mogą być tutaj pominięte!). Jednakże takie „zrównanie” z „odblaskiem miłości Boga” powoduje, że pary narzeczeńskie, które żyją w czystości przed ślubem, starają się w zasadzie na darmo. Ich miłość jest takim samym odblaskiem (bo, co oczywiste, jeszcze nie spełnieniem) jak pary niemające problemu, poza problemem z „przeciwnego instytucjom sposobu myślenia”, z nierządem przedmałżeńskim lub de facto cudzołóstwem.

297. Ten punkt jest ważny, ponieważ wskazuje na główne uzasadnienie – jest to swoiście pojmowane miłosierdzie. Kościół ma znaleźć miejsce w pracy instytucjonalnej nawet dla ludzi afiszujących się z grzechem (!) nie zważając na to, że dawanie „stanowiska” takim osobom jest niejako afirmacją ich sposobu bycia (tj. afiszowania się z grzechem). To nie jest „bezwarunkowe i bezinteresowne” miłosierdzie, tylko brak miłosierdzia wobec tych, co przynajmniej starają się nawrócić. Choć w tym punkcie podkreśla się konieczność nawrócenia, to jednocześnie wprowadza się pojęcie „ideału chrześcijańskiego”. To pojęcie ma w domyśle zastąpić pojęcie „normy” i „zasady”. Pamiętajmy, że „norma” i „zasada” jest obowiązująca dla wszystkich, takie jest leksykalne znaczenie tych słów. Normą jest na przykład mówienie „dzień dobry” na przywitanie, „zasadą” jest zakaz kradzieży cudzego mienia lub przejazdu na czerwonym świetle. Normy i zasady oczywiście można łamać, jednak nie obywa się to bez określonych konsekwencji. „Ideał” ma z kolei znaczenie wartościujące – oznacza implicite coś, co można osiągnąć w wielkim trudzie, lub co nawet jest niemożliwe do osiągnięcia. Niegdyś Chesterton przepowiadał, że zamiast być regułą, „wierność małżeńska” będzie właściwa świętym. Z humorem dodawał, że małżonkom, którzy wytrwają w wierności żonie, będzie się stawiać pomniki. Język adhortacji do tego się sprowadza: Od tej pory wierne sobie aż po grób małżeństwo staje się heroicznym ideałem świętości. Na pierwszy rzut oka jest to dowartościowanie = na drugi i trzeci – relatywizacja. Ideał nie jest zobowiązujący. Ideałem patrioty jest w krytycznej sytuacji umrzeć za Ojczyznę, ale to jego wybór i nie musi tego robić. Może być patriotą, który nie chce się aż tak poświęcić. Przekaz jest jasny: Małżeństwo chrześcijańskie to forma heroiczności cnót, wzniosły ideał, ale nie wiemy, czy osiągalny.

298. Jeden z ważniejszych punktów adhortacji i jeden z jaśniejszych. Najważniejsze wnioski pokrywają się z naszą propozycją jasnego tekstu, który mógłby podsumować cały tekst adhortacji:

1. Osoby rozwiedzione, żyjące w nowym związku, żyją w różnych sytuacjach.

2. Te sytuacje wymagają różnego „rozeznania osobistego i duszpasterskiego”.

3. Drugi związek może się z czasem umocnić, „z nowymi dziećmi i ze sprawdzoną wiernością”.

4. Taki związek nie może się rozejść z uwagi np. na wychowanie dzieci.

5. Istnieje przypadek osób, które „podjęły wielki wysiłek” by uratować pierwsze małżeństwo

6. Należy wobec tego kierować się „odpowiednim rozróżnieniem”.

299. Tutaj mamy ciekawy fragment o tym, że zatwardziali grzesznicy (rozwodnicy cudzołożący w nowym związku cywilnym) mogą mimo to korzystać z darów Ducha Świętego. Jest to niewątpliwie heterodoksyjne stwierdzenie, bo z uwagi na grzech, w chrześcijaninie pozostają tylko cielesne znamiona, podczas gdy życie nadprzyrodzone, niebiańskie, w nich niejako „umarło”. Dary Ducha Świętego odnoszą się do życia nadprzyrodzonego. Jednak interpretację tego bardzo ciekawego pasażu pozostawiam teologom.

Ważny jest fragment:

7. „Oni [osoby, które zawarły ponowny związek cywilny – przyp. ja] nie muszą czuć się ekskomunikowani, ale mogą żyć i rozwijać się jako żywe członki Kościoła”.

Przecież św. Jan Paweł II potwierdził, że nie ma żadnej ekskomuniki, jeśli żyje się „jak brat i siostra”? Po co zatem w adhortacji znajduje się taka oczywistość? Z prostego powodu. Odnosi się ona do „nowych możliwości”, jakich nie było wcześniej!

300.

8. „Zachęta do odpowiedzialnego rozeznania osobistego i duszpasterskiego indywidualnych przypadków”.

9. Nie w każdej sytuacji jest „równy stopień odpowiedzialności”, wobec czego „konsekwencje lub skutki danej normy nie muszą być takie same”

Czego miałaby dotyczyć odpowiedzialność? Jakie są konsekwencje danej normy? Tutaj trafiamy na kluczową trudność w interpretacji Amoris Laetitia. Sam fakt, że jest tutaj olbrzymi teren do spekulacji (a spekulacja to „teren diabła”, jak mawiał jeden ze świętych), jest już skandaliczny.

Można tutaj założyć trzy możliwości.

Pierwsza: odpowiedzialność i konsekwencje odnoszą się do dopuszczania osób rozwiedzionych, „konsumujących” nowy związek cywilny, do działalności Kościoła – mamy tu na myśli posługi lektorskie, w chórze, w kancelariach parafialnych, w dziełach dobroczynności. Zakładam przy tym, że nie odwołujemy się do przypadku odmawiania chrztu dziecku rozwodnika, ani dopuszczaniu go do innych sakramentów, tylko o skutkach dla tej konkretnej osoby (a nie jej krewnych). Zatem ogólnie byłoby to nawołanie, aby poprzez wspólną pracę na rzecz parafii czy np. Caritasu, oraz poprzez nienamolne, ale delikatne i sprytne duszpasterstwo, „naprowadzać” taką osobę na ścieżkę nawrócenia. Jest to mocno optymistyczny wariant i jedyny zakładający absolutnie dobrą wolę jeśli chodzi o nienaruszalność dyscypliny sakramentalnej.

Druga możliwość jest całkowicie inna. Otóż konsekwencje, o których mowa, odnoszą się po prostu do otrzymania absolucji podczas spowiedzi i otrzymania Komunii Świętej. 8 poprzednich punktów, jak i kilka następnych, które wskażemy, wykazywałyby zatem jakie powody mogłyby usprawiedliwić rozwodnika „konsumującego” drugi związek cywilny.

Trzecia możliwość, najbardziej możliwa, odnosi się do tego, że wobec synodalnego pata między zwolennikami „ortodoksji” a „Kościoła otwartego” zdecydowano się celowo uniknąć jasnej odpowiedzi, przynajmniej do czasu, aż zwycięży ta lub inna praktyka. Oznaczałoby to jednak, że sytuacja ortodoksyjnych hierarchów w Kościele jest krytyczna i wybrano taktykę „udawania, że nic się nie zmieniło, bo zmienić się przecież nie może”.

Następne punkty są opatrzone wymownym nagłówkiem „okoliczności łagodzące w rozeznaniu duszpasterskim”. Należałoby się zapytać, co łagodzą? Czy znowu chodzi np. o zmniejszenie pokuty w przypadku nawróceniu grzesznika (czyli dla grzesznika z Koszalina obowiązek pielgrzymki na Jasną Górę, a nie do Fatimy, albo odmawianie różańca przez tydzień, a nie przez rok?)? Czy chodzi o złagodzenie „dostępu” do Komunii Świętej?

Znowu mamy do czynienia z tekstem, który pozostawia absolutną dobrowolność w interpretacji. I tak „ortodoksi” będą uważali, że nie zmieniło się nic, bo nie ma nic explicite verbis, tak „niemieccy” kardynałowie będą uważali, że logika pozwolenia w wyjątkowych przypadkach jest incplicite.

„Dlatego nie można już powiedzieć, że wszyscy, którzy są w sytuacji tak zwanej nieregularnej, żyją w stanie grzechu śmiertelnego”. Tutaj musimy powrócić do punktu 298, gdzie jest przypis do Familiaris Consortio 84: „Kościół wie, że są sytuacje, w której partnerzy – z poważnych powodów – np. wychowywania dzieci – nie mogą spełnić zobowiązania do oddzielenia łoża”. Przypis 329 mówi wyraźnie, że „gdy brakuje pewnych form okazywania intymności […] często wierność jest zagrożona [w nowym związku], a do tego zagrożenia wciągnięte zostają dzieci”.

W punkcie 293 wspomnieliśmy, że „osiąganie stabilności” zostało uznane jako krok związkowi ku sakramentowi małżeństwa. Czy wierność i wspólne wychowanie dzieci są warunkami uznania takiego związku za stabilny? Tak, ponieważ w punkcie 298 dopuszcza się możliwość, że „drugi związek, który umocnił się z czasem, z nowymi dziećmi, ze sprawdzoną wiernością” jest wartościowany pozytywnie, a przypis 329 sugeruje, że bez „pewnych wyrazów intymności” „nierzadko wierność może być wystawiona na próbę”[viii].

Oczywiście, można to uznać za nieszczęśliwą koincydencję w doborze słów i ich umiejscowieniu. Metodyka jest jednak jasna, kiedy czytamy punkt 302 o zmniejszeniu odpowiedzialności za działanie, a nawet jej zmniejszeniu. Wspomina się o „niedojrzałości uczuciowej, nabytych nawykach, stanach lękowych lub innych czynnikach psychicznych czy społecznych”. Dopuszcza się zatem możliwość masowej niedojrzałości psychicznej i zjawiska masowej nieważności małżeństw.

305. „Pośród obiektywnej sytuacji grzechu osoba, które nie jest subiektywnie winna albo nie jest w pełni winna, może żyć w łasce Bożej”.

Przypominajmy, że łaska uświęcająca jest warunkiem do przyjęcia godnego i ważnego Komunii Świętej. Myślę, że logika adhortacji Amoris Laetitia jest już w pełni odsłonięta:

1. Są różne sytuacje, w jakich znajdują się rozwodnicy w ponownych związkach.
2. Jasne i bezsporne jest, że wina moralna nie zawsze jest w każdym przypadku taka sama.
3. Z uwagi na to, zadaniem spowiedników i duszpasterzy jest rozeznać sytuację takich osób.
4. Jeśli położono „wielki wysiłek” na ratowanie pierwszego małżeństwa, a wskutek „społecznych przyczyn” i niezrozumienia dla „ideału chrześcijańskiego” weszło się w następny związek, który nie można rozwiązać z uwagi na dobro dzieci z tego nowego związku (ewentualnie starego), to konsekwencje (czyt. subiektywna wina) nie będą takie same.
5. Spornym jest pole „konsekwencji”, jednak stwierdzenie w punkcie 302 wyraźnie sugeruje się coś w rodzaju masowej nieważności małżeństw z powodu nieuznawania nauki Kościoła, a w 305 braku wyłączenia z sakramentów, co logicznie wynika ze stwierdzenia, że niektóre osoby w rzeczonej sytuacji mogą żyć w łasce Bożej mimo obiektywnego grzechu.
6. Nie ma sensu mówić o „różnych konsekwencjach”, jeśli nie dotyczą one właśnie dostępu do Sakramentów. Jeśli ktoś zatwardziale tkwi w obiektywnym stanie grzechu (por. Familiaris Consortio, punkt 84), będzie „wyłączony” z Komunii Świętej – Kościół nie może nic w tym fakcie jako instytucja zmienić, jednocześnie nie grzebiąc swojego autorytetu. Zatem czego dotyczy rozróżnienie nt. konsekwencji?

Wracamy też do podstawowego konfliktu. Z jednej strony mamy następujące fragmenty pisma:

Rdz 2, 24, 25 – fragment, na który powoła się Jezus Chrystus, jako świadczący o pierwotnym zamyśle Stwórcy (por. także „Teologia Ciała” Jana Pawła II). Dalej Wj, 20,14 „Nie będziesz cudzołożył”, co zostało wzmocnione Wj 20, 17. Potem Łk 16, 16-18: „Lecz niebo i ziemia wpierw przeminą, nim choćby jedna kreska z Prawa przepadnie. Każdy, kto rozchodzi się ze swoją żoną i bierze inną, cudzołoży. I ten, który opuszczoną bierze za żonę, również cudzołoży.” Jezus Chrystus w Ewangelii św. Łukasza uroczyście podkreśla znaczenie wierności Prawu w kwestii małżeństwa. W Ewangelii wg św. Mateusza mamy jakby dalszy ciąg, gdyż faryzeusze, chcąc złapać na nieścisłości Jezusa, przypominają, że Mojżesz pozwolił dawać listy rozwodowe. Jezus Chrystus jednak kategorycznie wskazał powód tego (zatwardziałość serc) i przypomina początkowy zamysł i nakaz Boga. Łącząc zatem Mt 19,3-9 z Łk 16-18 mamy zatem pewność, że pierwszym zamysłem prawa, „z którego ani jedna kreska nie przepadnie” była jedność mężczyzny i kobiety, kiedy udzielą sobie sakramentu małżeństwa, gdyż wtedy złączy ich Bóg – na zawsze. „Co Bóg łączy, tego niech człowiek nie rozdziela”.

Całość rozchodzi się o fakt, czy mamy do czynienia z małżeństwem nieważnym (ponieważ niezawartym w pełni świadomie i nieprzymuszenie), czy nie. Jest to jednak inna sytuacja od tej, w której małżeństwo – z jakichkolwiek przyczyn – rozpadło się. Jezus Chrystus mówi wyraźnie, Mt 19,12: „Są bowiem ludzie od urodzenia nie zdolni do małżeństwa, są też tacy, których ludzie uczynili niezdolnymi…” Pierwszą część najczęściej interpretuje się jako chorobę, impotencję lub przyczynę obiektywną. Jednak przyczyną obiektywną może być też miejsce w Planie Bożym, które nie przewiduje (szczęśliwego) małżeństwa. Druga część zdania już nie pozostawia wątpliwości. Z powodów społecznych lub czynów innego człowieka (innych ludzi) raz zdolny do małżeństwa człowiek staje się nieuzdolnionym.

Nie można zatem polegać na sugestii w adhortacji, jakoby masowo mielibyśmy do czynienia z małżeństwami nieważnymi. Możliwość uczynienia przez ludzi niezdolnym do małżeństwa – przy braku pozwolenia na ponowne małżeństwo – jest wyraźnie uwzględniona przez Jezusa Chrystusa. Masowa, kulturowo-społeczna niepoczytalność ludzi przystępujących do sakramentu małżeństwa nie może być powodem złagodzenia praktyki duszpasterskiej i definicji cudzołóstwa, o ile nie chcemy maksymalnie rozwodnić słów Naszego Pana.

Jednakże nawet idąc tym tropem, pozostaje wielki znak pytania, po co budować tak wielki arsenał miłosierdzia? Jeśli małżeństwo jest nieważne, jeśli „subiektywnie nie ma winy”, to miłosierdzie nie jest potrzebne – tylko stwierdzenie po prostu nieważności małżeństwa. Tak albo tak! Miłosierdzie dotyczy skruszonego grzesznika, który nie dołożył wszelkich starań by obronić się przed grzechem! Miłosierdzie wybacza słabość wolnej i nieprzymuszonej woli, a nie zaślepionej „niechęcią do instytucji” i „społecznymi przyczynami”! Albo zachodzi grzech, albo nie zachodzi. Albo jest cudzołóstwo, czyli uznaje się pierwszy w formie i intencji sakramentalny związek za ważny – i wtedy miłosierdzie nic nie pomoże, bo grzesznik konsumując nowy związek jest w stanie zatwardziałości serca, albo pierwszy związek był tylko w formie (a nie intencji) sakramentalny i przez to jest nieważny – i wtedy nie potrzeba miłosierdzia! Po co wtedy cała ta pisanina o „dokładaniu wszelkich starań” i „trudności w rozumieniu wartości zawartych w normie”? Po co mieszanie „ideału chrześcijańskiego” z „normą”, po co sugestie, że przytaczanie norm przy (notabene obowiązkowym dla chrześcijanina!) napominaniu bliźniego odbywa się jak rzucanie kamieni?

Konflikt o to, jak miłosierdzie Boże zmienia lub całkowicie znosi a) definicję danego grzechu, b) ciężar winy za ten grzech, to kwestia, jaką trzeba natychmiast wyklarować. Inaczej nie upłynie wiele czasu, a znajdziemy się w sytuacji europejskich luteranów, którzy też uznają normy chrześcijańskie za ideały, ale ich „nie narzucają”, wobec czego nastąpiło całkowite wydrążenie ich pastoralnej nauki w praktyce życia osobistego i społecznego. Miłosierdzie to siła Boża, odpuszczająca każdą możliwą przewinę. Tyle, że Jezus Chrystus mawiał „idź i nie grzesz więcej”, a nie „idź, bo to nie był wcale grzech”. Niebo może przeminąć, ale „kreska z prawa nie spadnie”, dlatego nie można usprawiedliwiać zmiany w definicji grzechu tym, że są inne „przyczyny kulturowe i społeczne”.

Zważmy na komentarz do prezentacji adhortacji papieskiej, którego autorem jest kard. Schönborn, a który zreferował portal katholisches.net.

W czasie konferencji prasowej, która miała miejsce 8 kwietnia, zebrani mogli usłyszeć następujące słowa kardynała: "Rozwodnicy w ponownych związkach mogą w >>określonych przypadkach<< otrzymać >>pomoc sakramentów<<. Papież Franciszek wskazuje, że mogą być pojedyncze przypadki, gdzie rozwodnicy w ponownych związkach, którzy nie żyją wstrzemięźliwie seksualnie w drugim związku, mogą otrzymać Komunię; wtedy, kiedy wierność jest zagrożona i kiedy dzieci z pierwszego związku mogą zostać wciągnięte w zagrożenie. Dotychczas według nauki kościelnej rozwodnicy mogli być tylko wtedy dopuszczeni do Komunii, kiedy żyją z nowym partnerem "jak brat i siostra".

Oczywiście, jest to opinia portalu katholisches.net, wywnioskowana ze słów kardynała. Jednak śledząc logikę pastoralną adhortacji, takie wnioski są zupełnie uprawnione. Rozwodnicy „w ponownych związkach” mogą w „określonych przypadkach” otrzymać „pomoc sakramentów”. Papież Franciszek pozostawia niewyjaśnionym ustęp, że mogą być pojedyncze przypadki, gdzie rozwodnicy w ponownych związkach, którzy nie żyją wstrzemięźliwie seksualnie w drugim związku; jest to napisane w kontekście tego, czy mogą otrzymać Komunię. Gdybym czytał to jako osoba domagająca się „zmian” w nauczaniu Kościoła to zrozumiałbym, że wtedy, kiedy wierność jest zagrożona i kiedy dzieci z pierwszego związku mogą zostać wciągnięte w zagrożenie, jest przyzwolenie, niejako na cudzołóstwo. Dotychczas według nauki kościelnej rozwodnicy mogli być tylko wtedy dopuszczeni do Komunii, kiedy żyją z nowym partnerem „jak brat i siostra”.

Pytanie, czy adhortacja jest częścią obowiązującego magisterium, także jest podmiotem sporu. Wg kardynała Edmunda Burke tak nie jest i wskazuje na punkt trzeci adhortacji. Jednak nie mamy tam żadnego takiego stwierdzenia (można powiedzieć, że ten punkt jest taki jak cała adhortacja, unikający jednoznaczności) – otóż, z tekstu wynika, że to praktyka rozstrzygnie o magisterium! „Będzie się tak działo, aż Duch nie doprowadzi nas do całej prawdy” – jako, że „czas jest ważniejszy niż przestrzeń”, zatem to czas nauczy nas „widzieć wszystko spojrzeniem [Chrystusa]”. Należy tutaj także docenić „szarżę” kard. Müllera, który wprost powiedział, że Kościół swojego nauczania po prostu zmienić nie może. Oczywiście, jest to prawda, ale w takim razie słuszne są nawołania biskupa Fellaya z FSSPX, aby w bezzwłocznym trybie uściślić niejasne fragmenty adhortacji. Czy tak nastąpi, jest w obliczu reakcji episkopatów Włoch, Niemiec i Filipin wątpliwe.

Zauważmy, że mimo wszystko, adhortacja jest oficjalnym dokumentem papieskim. Dotyczy ona nauczania moralnego Kościoła. Zawiera także instrukcje wiążące dla wszystkich spowiedników (nakazuje bowiem każdy przypadek rozsądzać z osobna zamiast stosować ogólne normy) i wiernych (każąc nie wyłączać faktycznych i niefaktycznych cudzołożników z życia świeckiego Kościoła) – zatem spełnia wszystkie warunki do bycia magisterium. Jeśli są w niej zawarte nauki sprzeczne z nauczaniem o dyscyplinie sakramentów, pojawia się poważny konflikt sumienia. Nawet jeśli adhortacja nie wprowadza żadnych zmian, to b e z s p o r n y m  faktem pozostaje fakt, że umożliwia interpretacje całkowicie odmienną od „ortodoksyjnej”.

Potwierdzają to koła praktyki już wprawione w ruch: Episkopaty Niemiec[ix] i Filipin[x] potwierdzają zmiany w dyscyplinie sakramentalnej. Episkopat Włoch taką możliwość co najmniej rozważa[xi].

Na temat adhortacji można by pisać jeszcze wiele, np., że sugeruje powrót Kościoła do uznawania „małżeństwa naturalnego” w której sakramentalność i błogosławieństwo mają dużo mniejsze znaczenie, niż sama intencja małżonków. Ale to już temat na trudniejszą rozprawę.

Kamil Kisiel

Kategoria: Religia, Wiara