KAZIMIERZ IV JAGIELLOŃCZYK
7 czerwca 1492 roku zmarł w Grodnie, w wieku 64 lat (ur. 30 XI 1427), KAZIMIERZ IV JAGIELLOŃCZYK [właśc. Kazimierz Andrzej Jagiellończyk, lit. Kazimieras Andrius Jogailaitis], król Polski i wielki książę litewski, pan i dziedzic Rusi, Prus i Pomorza, jeden z najwybitniejszych władców Polski i Litwy; był najmłodszym, trzecim, synem Władysława II Jagiełły i jego czwartej żony, Zofii Holszańskiej, córki kniazia Andrzeja Holszańskiego; w wieku 11 lat został wybrany przez część (złożoną głównie z tzw. utrakwistów albo kalikstynów, tj. umiarkowanego odłamu husytów) stanów czeskich królem Czech, lecz wskutek klęski husytów, jak również (pod Grotnikami) polskiego stronnictwa prohusyckiego, któremu przewodził Spytko III z Melsztyna (1398-1439), a także sprzeciwu – broniącego ortodoksji – opiekuna małoletnich synów Jagiełły, bpa Zbigniewa Oleśnickiego (1389-1455), zrezygnował z panowania w Królestwie Czech; po śmierci (20 III 1440) z rąk spiskowców wielkiego księcia litewskiego Zygmunta I Kiejstutowicza został mianowany namiestnikiem Litwy w imieniu swojego starszego brata – króla Władysława III, lecz po przybyciu do Wilna został 29 VI 1440 obwołany w katedrze wileńskiej wielkim księciem, co było faktycznym zerwaniem unii instytucjonalnej z Polską; początkowo faktyczną władzę sprawowały za niego rody bojarskie (Gasztołdowie, Kieżgajłowie, Radziwiłłowie), lecz z biegiem czasu książę się uniezależnił; wspomagał Nowogród Wielki w walce z zakonem kawalerów mieczowych oraz wszczął wojnę z Moskwą o ziemie nad Wiaźmą; po śmierci Władysława (zw. odtąd Warneńczykiem) w bitwie z Turkami nad Warną (10 XI 1444), szlachta koronna na zjeździe w Sieradzu w kwietniu 1445 zaoferowała mu tron polski, lecz Kazimierz długo zwlekał z jego przyjęciem, powołując się na pogłoski o ocaleniu brata (którego ciała nie odnaleziono), ale przede wszystkim dążąc do zachowania niezależnego od Polski statusu Wielkiego Księstwa Litewskiego (czyli unieważnienia unii grodzieńskiej z 1432) oraz wzmocnienia swojej pozycji wobec możnowładców; przetrzymał zarówno próby obsadzenia innym i uzależnionym od Korony kandydatem do tronu wielkoksiążęcego, jak i elekcji alternatywnego kandydata do tronu polskiego; ostatecznie zdołał narzucić swoje warunki, tj. równorzędny status Korony i Litwy jako dwóch organizmów państwowych oraz równość szlachty polskiej i litewskiej, a także nienaruszalność terytorium WKL i obsadzanie wszystkich urzędów w nim przez Litwinów; koronację na króla Polski odbył 25 czerwca 1447 w katedrze wawelskiej; z tą chwilą została wznowiona unia polsko-litewska, ale jako jedynie personalna, a nie instytucjonalna; ustanowił radę wielkoksiążęcą na Litwie, mającą sprawować w jego imieniu władzę podczas jego nieobecności, a na bojarstwo litewskie rozszerzył przywilej neminem captivabimus, którym dotąd cieszyła się jedynie szlachta polska; w 1448 zawarł kompromisowy pokój z Moskwą (co oznaczało też uznanie autokefalii Cerkwi moskiewskiej, równoważne z odrzuceniem przez nią unii florenckiej), rok później pokonał ostatecznie swojego dawnego rywala do tronu wielkoksiążęcego – Michała Bolesława (zw. Michajłuszką), a książętom Olelkowiczom odebrał tytuł książąt kijowskich; pierwsze lata jego panowania w Polsce upłynęły pod znakiem ostrego konfliktu z możnowładcami (przeciwko którym opierał się na średniej szlachcie) oraz wszechwładnym dotąd bpem krakowskim (oraz od 1449 – kardynałem i legatem papieskim) Z. Oleśnickim; wykorzystując konflikt pomiędzy papieżem Mikołajem V a antypapieżem (popieranym przez Oleśnickiego) Feliksem V, uzyskał od tego pierwszego prawo obsadzania beneficjów i stanowisk kościelnych, a także pobierania ze świętopietrza 10 tysięcy dukatów na walkę z Tatarami; mimo pogodzenia się Oleśnickiego z Mikołajem V oraz wycofania się papieża z uprzednich koncesji na rzecz króla, a nawet przejściowego obłożenia go klątwą, Kazimierz zdołał utrzymać tę prerogatywę również za następnych papieży, zatwierdzających jego faworytów; konfliktu z możnowładcami i Oleśnickim nie udało się załagodzić aż do śmierci kardynała, natomiast 24 VI 1453 król potwierdził na zjeździe w Piotrkowie wszystkie dotychczasowe przywileje szlachty koronnej; odniósł pewne (i ostatnie w historii Polski przedrozbiorowej) sukcesy na Śląsku, zmuszając (1454) do hołdu lennego księcia oświęcimskiego Jana IV, a następnie (1456) księcia zatorskiego Wacława I, a ostatecznie (21 II 1457) zakupując i wcielając do Korony księstwo oświęcimskie; w 1462 inkorporował także dwa księstwa mazowieckie (rawskie i bełskie), przekształcając je w województwa; jego głównym celem (i największym osiągnięciem panowania) było jednak odebranie zakonowi krzyżackiemu Pomorza Gdańskiego i odzyskanie przez Polskę swobodnego dostępu do Morza Bałtyckiego; wykorzystując antykrzyżackie powstanie (utworzonego w 1440 i zdelegalizowanego przez cesarza Fryderyka III w 1453) Związku Pruskiego, zrzeszającego pomorską szlachtę i mieszczaństwo, które obaliło władzę Zakonu na prawie całym terytorium (wyjąwszy Malbork i Sztum), król przyjął poddanie się jego władzy przez stany pruskie oraz 6 III 1454 wydał akt inkorporacji Prus do Korony, zrównując jednocześnie pruską szlachtę w prawach z polską, a kupcom swobodę handlu w Polsce oraz znosząc cła i opłaty; wskutek pomocy, jakiej Zakonowi udzieliły zaciężne oddziały z Rzeszy oraz kryzysu systemu pospolitego ruszenia w Polsce i niekwapienia się szlachty (zwłaszcza wielkopolskiej) do prowadzenia wojny, faktyczna realizacja celu głównego, tj. inkorporacji Prus, wymagała stoczenia długiej (trzynastoletniej) i żmudnej wojny, w zasadzie bez efektownych zwycięstw, takich jak Grunwald; nadto zaś możność jej prowadzenia król okupić musiał wydaniem kolejnych przywilejów dla szlachty, wydając 11 XI 1454 tzw. statuty cerekwicko-nieszawskie, które zapoczątkowały ewolucję systemową w kierunku ustroju parlamentarnego oraz predominacji sejmików ziemskich i stanu szlacheckiego; w pierwszej fazie wojny inicjatywę odzyskali Krzyżacy, pokonując 18 IX 1454 wojsko polskie pod Chojnicami; dopiero w 1462, kiedy wysiłkiem finansowym zarówno Królestwa, jak bogatych miast pruskich (Gdańsk, Toruń, Elbląg), udało się sformować armię zaciężną, szala zwycięstwa zaczęła przechylać się na stronę polską (bitwa pod Świecinem, bitwa morska na Zalewie Wiślanym w 1463); po upadku ostatniego punktu oporu krzyżackiego w Chojnicach, Zakon poprosił o pokój, zawarty 19 X 1466 w Toruniu; na jego mocy Polska, po 158 latach odzyskiwała Pomorze Gdańskie oraz ziemię chełmińską i michałowską, oraz uzyskiwała Malbork, Elbląg i Warmię, nazywane odtąd łącznie Prusami Królewskimi, natomiast pozostała część – pod nazwą Prus Zakonnych – zostawała przy Krzyżakach jako lenno polskie (każdy nowy mistrz zobowiązany został do złożenia królowi polskiemu hołdu lennego w ciągu sześciu miesięcy od wyboru, co ci czynili z ociąganiem); po załatwieniu spraw północnych uwaga króla skoncentrowała się na obszarze południowym: dyplomacja polska podjęła starania o uzyskanie korony czeskiej dla najstarszego syna królewskiego – Władysława Jagiellończyka, co spełniło się w roku 1471; nie powiodła się natomiast próba osadzenia na tronie węgierskim drugiego z synów – Kazimierza: wyprawa na Węgry poniosła fiasko, nadto zaś sprowokowała także konflikt o Śląsk (1474) oraz tzw. wojnę popią o biskupstwo warmińskie (1477-78), w której król węgierski Maciej Korwin poparł odwołanego bpa warmińskiego – Mikołaja Tungena i Zakon Krzyżacki, który poddał się po jego zwierzchnictwo; ostatecznie jednak (21 XI 1478) Warmia i Zakon powrócił pod panowanie polskie, a 9 X 1479 kolejny wielki mistrz – Martin Truchsess von Wetzhausen złożył hołd lenny Kazimierzowi; w 1485 taki sam hołd złożył królowi – zagrożony przez Turków – hospodar Mołdawii Stefan III Wielki, jednak nie uzyskawszy realnego wsparcia, rok później poddał się zwierzchnictwu Turcji; wojna z Turcją i tak jednak wybuchła, z powodu ciągłych napaści na Ruś i Podole zagonów tatarskich z (podległego sułtanowi) Chanatu Krymskiego i trwała aż do 1503; po śmierci Macieja Korwina panowie węgierscy wybrali (7 VII 1490) królem Węgier Władysława Jagiellończyka; z tą chwilą Dom Jagielloński stał się najpotężniejszą dynastią w Europie Środkowo-Wschodniej, panując nad czterema wielkimi państwami: Litwą, Polską, Czechami i Węgrami, zaś pozostające pod panowaniem Kazimierza IV Polska i Litwa osiągnęły łącznie największy w ich historii przyrost terytorialny (ponad 1 mln km²); niestety, ani jedno, ani drugie, nie okazało się trwałe, gdyż Czechy i Węgry po 1526 przeszły pod panowanie Habsburgów (Węgry częściowo pod okupację turecką), a Litwa już w 1494 utraciła część swoich rubieży na rzecz księstwa moskiewskiego; 45-letnie (jedno z najdłuższych w historii Polski) panowanie Kazimierza IV przyniosło wielki rozkwit kultury – nauki i sztuki; do najwybitniejszych uczonych Akademii Krakowskiej należeli: Marcin Król z Żurawicy, Jan z Głogowa, Marcin Bylica i Wojciech z Brudzewa; wybitnym teologiem był Jakub z Paradyża; w piśmiennictwie wyróżnili się: pierwszy humanista polski – abp Grzegorz z Sanoka, pisarz polityczny Jan Ostroróg, a przede wszystkim wielki dziejopis Jan Długosz (wychowawca synów królewskich, choć wyraźnie niechętny Jagiellonom); pochodzący z okolic Stuttgartu i działający część życia w Norymberdze Wit Stwosz (Veit Stoß), ukończył w 1489 arcydzieło późnogotyckiej sztuki rzeźbiarskiej – ołtarz główny w Kościele Mariackim w Krakowie, a po śmierci króla wyrzeźbił jego wspaniały grobowiec marmurowy w katedrze wawelskiej; w małżeństwie z Elżbietą Habsburżanką – zwaną w Polsce Rakuszanką, a w Europie „Matką Królów” – miał trzynaścioro dzieci, w tym sześciu synów, z których jeden (św. Kazimierz, 1458-1484) został wyniesiony na ołtarze i stał się patronem Polski oraz Litwy, czterech (Władysław, Jan Olbracht, Aleksander i Zygmunt) zostało królami, a jeden (Fryderyk) kardynałem i prymasem Polski, córki zaś skoligaciły pośrednio Jagiellonów z niemal wszystkimi domami panującymi w Europie; po śmierci Kazimierza wszelako doszło znów (acz po raz ostatni) do zerwania unii personalnej polsko-litewskiej, gdyż koronę polską otrzymał Jan Olbracht, mitrę wielkoksiążęcą zaś – Aleksander Jagiellończyk.
Prof. Jacek Bartyzel
Kategoria: Jacek Bartyzel, Kalendarium
