Janusz Franciszek książę Radziwiłł
4 października 1967 roku zmarł w Warszawie, w wieku 87 lat (ur. 3 IX 1880), Janusz Franciszek Ksawery Labre Bronisław Maria książę Radziwiłł h. Trąby, XIII ordynat na Ołyce, Baliw Wielkiego Krzyża Honoru i Dewocji Kawalerów Maltańskich, polityk konserwatywny; w 15. pokoleniu potomek Syrpucia, domniemanego założyciela rodu Radziwiłłów, potomek (poprzez pokrewieństwo m.in. z rodami Czartoryskich i Wiśniowieckich) wielkiego księcia Litwy Giedymina, a także (poprzez dziadka, Bogusława Fryderyka) Hohenzollernów; syn Ferdynanda (1834-1926) – wieloletniego prezesa Koła Polskiego w Reichstagu oraz marszałka seniora polskiego Sejmu Ustawodawczego – i Pelagii z Sapiehów; właściciel licznych dóbr, w tym ordynacji ołyckiej i pałacu w Nieborowie, jego majątek ziemski w 1922 roku wynosił 16 120 ha; urodził się w Berlinie, maturę uzyskał w Carolineum w Osnabrück, prawo studiował na Uniwersytecie Berlińskim, zaś nauki przyrodniczo-ekonomiczne w Wyższej Szkole Leśnictwa w Eberswalde; 4 IV 1918 został dyrektorem Departamentu Spraw Politycznych w rządzie Rady Regencyjnej pod prezydencją Jana Kantego Steczkowskiego (1862-1929), czyli de facto spraw zagranicznych, oraz budował zalążki polskiego korpusu dyplomatycznego; w maju tego roku negocjował (bez powodzenia) z Niemcami w sprawie nierozbrajania I Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego (1867-1937), a latem prowadził rozmowy w sprawie kandydatury na tron polski z cesarzami: niemieckim (Wilhelmem II) i austriackim (Karolem I); od 1920 roku służył w Wojsku Polskim, w 8 Brygadzie Jazdy, w randze podporucznika; w 1922 przewodniczył delegacji polskiej na konferencję rozbrojeniową w Moskwie; był wiceprezesem (a faktycznym przywódcą, wobec pasywności prezesa – Zdzisława hr. Tarnowskiego) konserwatywnego Stronnictwa Prawicy Narodowej, nadto w latach 1923-26 przewodził Klubowi Społeczno-Politycznemu, z założenia mającym tworzyć na prawicy alternatywę dla endecji; po przewrocie majowym, ciesząc się zaufaniem i sympatią marszałka Józefa Piłsudskiego, należał do głównych konstruktorów sojuszu konserwatystów z obozem rządzącym: uczestniczył w zjeździe w Nieświeżu, był brany pod uwagę jako kandydat na ministra spraw zagranicznych, był posłem na Sejm z ramienia BBWR (1928-35) oraz senatorem w latach 1935-38; zabiegał o poprawność stosunków między obozem władzy a Kościołem, krytykował proces brzeski, utworzenie obozu w Berezie Kartuskiej i etatystyczną politykę wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego (1888-1974); w 1937 poparł utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego, a jednocześnie został współzałożycielem Stronnictwa Zachowawczego, lecz przepadł w wyborach do jego władz, zapewne z powodu zbyt bliskich związków z sanacją; 20 IX 1939 został, wraz z synem Edmundem (1906-71), aresztowany w Ołyce przez NKWD i osadzony na Łubiance w Moskwie, gdzie przesłuchiwał go, zresztą kurtuazyjnie, sam Ł. Beria; po trzech miesiącach, na interwencję rodziny Sabaudów, został zwolniony; zamieszkał w Warszawie, a na początku 1940 wyjechał (za zgodą władz RP) do Berlina, gdzie interweniował, m.in. u H. Göringa, w sprawie zaniechania represji niemieckich w Polsce, lecz bezskutecznie; po powrocie do kraju działał w Stołecznym Komitecie Samopomocy Społecznej oraz współdziałał z Radą Główną Opiekuńczą i Delegaturą Rządu na Kraj; po wybuchu powstania warszawskiego został aresztowany przez Niemców i uwięziony, wraz z żoną (Anną z Lubomirskich) w berlińskim Moabicie, lecz w październiku został zwolniony i osiadł w Nieborowie; po wejściu Armii Czerwonej został 21 I 1945 ponownie aresztowany (wraz z żoną i synem Edmundem) przez NKWD i zesłany do Krasnogorska, gdzie w 1947 zmarła jego żona; w tym samym roku został zwolniony i powrócił do Warszawy, lecz jeszcze przez trzy tygodnie przetrzymywało go UB; po zwolnieniu, pozbawiony wszystkich dóbr, zamieszkał w skromnym mieszkaniu na saskiej Kępie, a później na Mokotowie; nie prowadził żadnej działalności publicznej, ale utrzymywał regularny kontakt z prymasem Stefanem Wyszyńskim i był arbitrem elegancji politycznej dla środowisk arystokratycznych i ziemiańskich; swego rodzaju sensacją polityczną było opublikowanie w 1963 cyklu wywiadów z nim w Przeglądzie Kulturalnym, przeprowadzonych przez Krzysztofa Teodora Toeplitza, jak również to, że wyprawiono mu oficjalny państwowy pogrzeb; swój konserwatyzm zdefiniował w (artykule Czasie z 1933) następująco: „Konserwatysta jest wrogiem radykalizmu, zarówno prawicowego, jak i lewicowego. Konserwatysta jest patriotą, ale nie jest nacjonalistą. Konserwatysta jest zwolennikiem autorytetu i poszanowania władzy, ale jest wrogiem despotyzmu, wszystko jedno czy tym despotą jest absolutny satrapa czy wszechwładny i nieokiełznany demos. Konserwatysta ceni wolność, ale nienawidzi anarchii. Konserwatysta pragnie postępu, nie znosi eksperymentowania. Konserwatysta jest religijny, ale unika fanatyzmu. Konserwatysta jest przywiązany do pokoju, ale nie jest pacyfistą. Konserwatysta rozumie doniosłość zagadnień gospodarczych, ale nie wpada w materializm”.
Prof. Jacek Bartyzel
Kategoria: Jacek Bartyzel, Kalendarium
