Henryk Sienkiewicz
5 maja 1846 roku urodził się w Woli Okrzejskiej Henryk Adam Aleksander Pius Sienkiewicz h. Oszyk, pseud. literacki Litwos, powieściopisarz, nowelista, krytyk literacki i publicysta, jeden z największych mistrzów mowy polskiej, laureat literackiej Nagrody Nobla; pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej, wywodzącej się z Tatarów zawołżańskich, której gałąź przyjęła chrzest i otrzymała nobilitację w 1775 roku; ukończył gimnazjum w Warszawie, a w 1866 zdał na wydział lekarski Szkoły Głównej Warszawskiej, lecz zrezygnował z medycyny i przeniósł się na wydział prawa, a ostatecznie na filologiczno-historyczny, jednak studiów (już na zrusyfikowanym w 1869 Uniwersytecie Cesarskim nie dokończył, bo do dyplomu zabrakło mu egzaminu z greki); w 1869 debiutował jako dziennikarz (w Przeglądzie Tygodniowym i Tygodniku Ilustrowanym); od 1873 miał stały felieton w Gazecie Polskiej, a od 1874 prowadził dział literacki w Niwie; współpracował więc zarówno z tzw. starą prasą, jak i z umiarkowanym odłamem prasy pozytywistycznej; jego debiutem książkowym była powieść Na marne (1872); był aktywny towarzysko w salonach warszawskich: poetessy Deotymy (Jadwigi Łuszczewskiej) i aktorki Heleny Modrzejewskiej; wraz z nią i grupą znajomych w 1876 wybrał się w podróż do USA, czego pokłosiem były Listy z podróży do Ameryki, które przyniosły mu wielką popularność (podróżował zresztą po świecie niemal przez całe życie, mając naturę globtrotera); po powrocie do Europy (1878) zatrzymał się w Londynie, a następnie mieszkał przez rok w Paryżu; w tym okresie powstała większość jego „małych arcydzieł” nowelistycznych, po części utrzymanych w poetyce naturalizmu – prądu, który poznał podczas pobytu we Francji i o którym napisał także kilka studiów; w 1882 został redaktorem naczelnym nowo utworzonego warszawskiego dziennika konserwatywnego Słowo (kierownictwo redakcji przekazał w 1887 Mścisławowi Gdlewskiemu); na jego łamach (i równolegle w organie konserwatystów krakowskich Czas) publikował od 2 V 1883 powieść Ogniem i mieczem (pierwotny – w zamyśle – tytuł: Wilcze gniazdo), która spotkała się z niebywałym entuzjazmem czytelników różnych stanów oraz przyniosła mu nieśmiertelną sławę, pomimo fochów Bolesława Prusa i gwałtownego ataku Aleksandra Świętochowskiego („sprzedał swe nazwisko na szyld… filii banku stańczykowskiego…, godzi się z całym tym klerykalno-szlacheckim towarem…, zdjął kapotkę demokratyczną i włożył czamarę szlachecką”); zapoczątkowała on również tzw. Trylogię (Potop i Pan Wołodyjowski); podróż do Afryki (1888) zaowocowała Listami z Afryki, a w późniejszym okresie – powieścią dla młodzieży W pustyni i w puszczy (1912); na początku lat 90. wprowadził do literatury polskiej gatunek powieści psychologicznej (Bez dogmatu), natomiast obyczajowa powieść Rodzina Połanieckich (1895) ściągnęła nań wrogość kręgów „postępowych”, zwłaszcza Wacława Nałkowskiego („maszkara i karzeł…, typ abiologiczno-socjalny…, pieczeniarz arystokracji i szlachty…, gust do kobiet niewolniczych i głupich, aliant hrabiów, księży i burżujów powstrzymujących pochód ludzkości ku światłu”; „skutki działalności pana Sienkiewicza na nasze ciemne społeczeństwo były fatalne. Rozlała ona niewolniczość, wzmogła filisterię, ożywiła gnijącą szlachetczyznę i arystokrację. Wzmogła geszefciarstwo klerykalne, pogardę dla nauki, rozpanoszenie się lokajstwa. Nieprędko społeczeństwo zdoła wydalić z siebie te trupie, paraliżujące pierwiastki”) i Stanisława Brzozowskiego („klasyk polskiej ciemnoty…, szlacheckiego nieuctwa i lenistwa duchowego”; „jakże to takiej Maryni Połanieckiej wytłumaczyć istnienie walki klas?”); powieść historyczna z początków chrześcijaństwa – Quo vadis (1896) przyniosła mu sławę w całym świecie: została przetłumaczona na 57 języków, wielokrotnie adaptowano ją i wystawiano na deskach teatrów oraz miała kilka ekranizacji w kinematografiach różnych krajów; w 1900 opublikował powieść Krzyżacy, został członkiem zagranicznym Czeskiej Akademii Umiejętności, a od narodu polskiego otrzymał w darze na jubileusz 25-lecia pracy twórczej dworek i majątek ziemski w Oblęgorku; w 1901 opublikował list otwarty do cesarza Wilhelm II protestujący przeciwko barbarzyńskiej germanizacji dzieci polskich we Wrześni, zaś w 1905 został współzałożycielem Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej; w tym samym roku otrzymał literacką Nagrodę Nobla: uroczystość jej wręczenia wykorzystał do przypomnienia, że Polska żyje i umie zwyciężać, choć „głoszono ją umarłą”; w 1906 wszedł do komitetu wyborczego trzech ugrupowań: konserwatywnego Stronnictwa Polityki Realnej, Narodowej Demokracji i liberalnej Polskiej Partii Postępowej, acz sam odmówił kandydowania do rosyjskiej Dumy Państwowej; w 1911 opublikował kontrrewolucyjną powieść Wiry („Socjalizm… płynie ta rzeka przez całe wieki…, obecnie mamy powódź… która może zatopić nie tylko fabryki, miasta i kraje, lecz nawet cywilizację…; kapitał ożeniony z demagogią nie mógł spłodzić innego dziecka, że zaś to dziecko ma głowę potwora i kretyna, to tym gorzej dla jego ojca”); na początku I wojny światowej wyjechał do Szwajcarii, gdzie wraz w Ignacym Paderewskim zorganizował Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojennym w Polsce; utrzymywał dystans wobec głównych sił politycznych i tzw. orientacji w czasie wojny: z jednej strony, jeszcze w kraju, odmówił wyjścia do legionistów, gdyż walczą po stronie Niemiec, z drugiej strony – choć niewątpliwie bliższy endecji – odmówił też podpisania protestu kół proalianckich przeciwko Aktowi 5 Listopada; jego szczątki zostały uroczyście sprowadzone do Polski w 1924 i złożone w sarkofagu w podziemiach Katedry św. Jana w Warszawie; „pokazał nam, jak się kocha Chrystusa aż do męczeństwa, i jak się kocha Polskę aż do bohaterstwa” (ks. prof. abp Antoni Szlagowski).
Prof. Jacek Bartyzel
Kategoria: Jacek Bartyzel, Kalendarium
