Gaetano Mosca

75 lat temu, 8 listopada 1941 roku zmarł w Rzymie, w wieku 83 lat (ur. 1 IV 1858), Gaetano Mosca, socjolog, prawnik, politolog, historyk i polityk; Sycylijczyk, syn urzędnika państwowego; w 1881 ukończył prawo na uniwersytecie w Palermo, lecz pomimo opublikowania już w 1884 nowatorskiej książki o teorii rządów jego kariera akademicka była opóźniona: dopiero po wydaniu w 1895 Podstaw nauki o polityce otrzymał propozycję objęcia Katedry Prawa Konstytucyjnego na Uniwersytecie Turyńskim (którą przyjął); w Turynie pracował przez 28 lat, od 1902 wykładając równolegle nauki polityczne i historię doktryn politycznych na prywatnym mediolańskim Uniwersytecie Bocconi; był również członkiem Wyższej Rady Szkolnictwa Publicznego oraz prezesem Turyńskiego Towarzystwa Kulturalnego; od 1901 był stałym współpracownikiem mediolańskiego dziennika (ówcześnie konserwatywno-liberalnego) Corriere della Sera [„Kurier Wieczorny”], pisał także do Gazzetta del Popolo i nacjonalistycznej Tribuna; w 1919 został członkiem Międzynarodowego Instytutu Socjologicznego z siedzibą w Paryżu; w 1923 zmienił ponownie miejsce zamieszkania i uczelnię, przyjmując propozycję objęcia Katedry Historii Instytucji i Doktryn Politycznych na Uniwersytecie Rzymskim, gdzie pracował do przejścia na emeryturę w 1933; politycznie związany był z destra storica („prawicą historyczną”), personalnie zwłaszcza z jej przywódcą pod koniec XIX wieku i dwukrotnym (1891-92, 1896-98) premierem Włoch – Antoniem Starabbą, markizem di Rudini (1839-1908); do parlamentu jednak udało mu się wejść (z okręgu Caccamo na Sycylii) dopiero w 1909, a powtórnie w 1913; w latach 1914-16 był podsekretarzem stanu ds. kolonii w gabinecie Antonia Salandry (1853-1931); w 1919 został mianowany przez Wiktora Emanuela III dożywotnim senatorem; po dojściu do władzy Benita Mussoliniego zajął stanowisko krytyczne wobec nowego reżimu i podpisał Manifest Intelektualistów Antyfaszystowskich zredagowany przez Benedetta Crocego (1866-1952) oraz wygłosił w Senacie (19 XII 1925) mowę przeciwko ustawie „O atrybutach i prerogatywach Szefa Rządu”, znoszącej odpowiedzialność Capo del Governo przed parlamentem; po 1926 faktycznie wycofał się z życia politycznego, choć zachował urząd senatora; z przekonań konserwatywny liberał, pomimo wrogiego nastawienia do demokracji (głosował przeciwko ustanowieniu powszechnego prawa wyborczego) opowiadał się za parlamentaryzmem, uznając system przedstawicielski za najlepszy z występujących w historii, a faszyzm uważał za jakościową złą oligarchię; jako uczony jest jedynym z twórców socjologii polityki, zaliczonym także (przez Jamesa Burnhama) do grona „makiawelian” (V. Pareto, R. Michels, G. Sorel – inni doliczają także Guida Dorsa), czyli „realistów politycznych”; o ile jego stosunki z Michelsem, który uważał się za jego ucznia, były wyśmienite, o tyle z Paretem toczył wieloletni spór o autorstwo teorii elit, zarzucając mu plagiat, co Pareto odrzucał z właściwą sobie bezceremonialnością; swojemu systemowi Mosca nadał nazwę „formuły politycznej” (formola politica), za jej główną treść uznając analizę roli warstwy kierowniczej, czyli „klasy politycznej” (jest autorem tego powszechnie dziś używanego, a nawet zbanalizowanego, pojęcia); punktem wyjścia teorii tej klasy jest obserwacja najbardziej elementarnego i występującego w każdym – od najprymitywniejszego skupienia po najbardziej złożone organizmy państwowe – społeczeństwie podziału na dwie klasy: rządzącą i rządzoną: „pierwsza jest zawsze mniej liczna, ona to sprawuje wszystkie funkcje polityczne i monopolizuje władzę ciesząc się przywilejami, podczas gdy druga – liczniejsza podlega rozkazom pierwszej i jest przez nią kierowana. Kierowanie to jest bardziej czy mniej zalegalizowane, mniej lub bardziej arbitralne i sprawowane przemocą, a służy do tego, aby rządzonym dostarczać środki utrzymania i do rządzenia państwem”; zjawisko to jest, zdaniem Mosci, o wiele istotniejsze od dwóch, zwykle przecenianych, faktów politycznych, czyli: (1) istnienia jednostki piastującej jakkolwiek nazwaną funkcję głowy państwa, oraz (2) nacisku, jaki na warstwę rządzącą wywierają niezadowolone i roznamiętnione masy: żaden zwierzchnik państwa nie może bowiem efektywnie rządzić bez poparcia przynajmniej części klasy panującej, a gdyby nawet zechciał (jak Stalin) za jednym zamachem wyeliminować wszystkich jej aktualnych reprezentantów, to i tak musiałby natychmiast stworzyć inną, analogiczną klasę, pod groźbą całkowitego paraliżu swojej władzy; binarny podział na rządzących i rządzonych jest także bardziej podstawowy niż wszystkie formalne rozróżnienia typów ustroju; panująca mniejszość to właśnie klasa polityczna resp. elita kierownicza; jej najistotniejszą cechą jest wysoki stopień wewnętrznego zorganizowania, co pozwala jej władać niezorganizowaną większością: „mniejszość jest zorganizowana po prostu dlatego, że jest mniejszością. Stu ludzi działających wspólnie i według wspólnego planu pokona tysiąc ludzi, którzy nie zgadzają się ze sobą i z którymi można się dlatego rozprawić po kolei”; nie znaczy to, iżby rządy mniejszości panującej w danym momencie były niezagrożone i wieczyście stabilne: przeciwnie – stan równowagi politycznej jest niezmiernie chwiejny, a całą historię ludzkości można wyjaśnić konfliktem między dążeniem rządzących do zmonopolizowania i dziedziczności władzy, a dążeniem nowych sił do zmiany stosunków władzy („Jest prawdą, jak nauczał Marks, że historia ludzkości jest historią walki, ale nie walki ekonomicznej, tylko politycznej. Ta walka trwa pomiędzy mniejszością, która chce pozostać klasą polityczną, a inną mniejszością, która aspiruje do zastąpienia tamtej”); zdarza się nawet nagłe i całkowite odnowienie elity kierowniczej – jak ongiś wskutek najazdów barbarzyńskich, a współcześnie wskutek rewolucyj – niemniej zawsze jakaś mniejsza lub większa ilość członków dawnej elity potrafi wejść do nowej; teoria klasy politycznej współtworzy „formułę polityczną” z typologią systemów ideologicznych (są one odpowiednikiem Weberowskiej typologii legitymizacji, acz się z nią nie całkiem pokrywają), na których opierają się instytucje polityczne tworzone przez daną klasę rządzącą, które to systemy z kolei uwarunkowane są uprzednim zaistnieniem dwojakiego rodzaju sił zapewniających wartość danej formule: intelektualno-moralnych i materialnych; przez „formułę polityczną” należy tedy rozumieć fakt, że klasa kierownicza usprawiedliwia usprawiedliwia swoją władzę, opierając ją na jakimś wierzeniu lub na jakimś poczuciu, które w danej epoce jest powszechnie wyznawane (może być to przypuszczalna wola Boga lub narodu, wierność tradycyjna dla jakiejś dynastii, świadomość narodowa czy zaufanie jednostce obdarzonej rzeczywiście lub pozornie wyjątkowymi zaletami); każda formuła polityczna musi atoli być w harmonii z pojęciami o świecie, jakie w danym momencie ma dany naród, bo tylko wtedy może stanowić więź moralną między jednostkami stanowiącymi naród; jeśli jakaś siła oddziaływania jakiejś formuły słabnie, jest to oznaką, że przygotowują się zmiany w kierownictwie warstwy politycznej; zdaniem autora, historycznie da się wyodrębnić trzy typy organizacji warstwy kierowniczej: feudalny, biurokratyczny i liberalny; pierwszy jest najprostszy i najpierwotniejszy, drugi wprowadza zmianę w wypełnianiu funkcji rządowych z organizacji terytorialnej na zadaniową, trzeci charakteryzuje się najliczniejszą warstwą kierowniczą oraz tym, że przekazywanie władzy odbywa się od dołu ku górze (przez głosowanie); dwa pierwsze można by nazwać łącznie typem autokratyczny, natomiast typ liberalny jest „mieszany”, gdyż element biurokratyczny też jest w nim nieodzowny, a biurokracja prawie zawsze dobierana jest metodą autokratyczną; dlatego, chociaż dominująca dziś formułą legitymizacyjną władzy jest formuła demokratyczna, to nie jest możliwe zupełne usunięcie formuły arystokratycznej, bo wymagałoby to zniesienia możliwości dziedziczenia przez potomstwo zarówno środków materialnych, jak właściwości duchowych, które przodkom pozwoliły wejść do elity kierowniczej; wypływa stąd wniosek, że najlepszymi systemami politycznymi są ustroje „mieszane”, w których ani czynnik autokratyczny nie może tamować stałego, lecz powolnego, odnawiania elity kierowniczej, ani czynnik liberalny nie może wyeliminować zarówno dziedziczenia, jak biurokratycznej fachowości; mniejsze znaczenie od teorii klasy politycznej posiada dziś – ceniona ongiś, lecz powierzchowna i nazbyt „italocentryczna” – historia doktryn politycznych Mosci (przekład polski w 1939), acz nowatorski był w niej wówczas postulat, iż nie powinna ona ograniczać się do studiowania expressis verbis wyłożonych teorii i systemów politycznych, lecz winna rekonstruować myśli ludzi tyczące organizacji społecznej na podstawie bardziej zróżnicowanych świadectw i dokumentów, często pośrednich, będących pomnikami danej cywilizacji, jak również badać doktryny nie tylko w ich immanentnym kształcie, ale również pod kątem ich oddziaływania na, czy też współokreślania, rzeczywistości politycznej.

prof. Jacek Bartyzel

Kategoria: Jacek Bartyzel, Kalendarium