Danek: Początki monastycyzmu na górze Tabor

Życie mnisze stanowi jeden z najbardziej charakterystycznych i najgłębszych elementów duchowości chrześcijańskiej – choć w szerokim sensie monastycyzm znany jest nie tylko w chrześcijaństwie; występuje również w kręgach cywilizacyjnych innych religii, na przykład buddyjskim czy islamskim. Początki monastycyzmu chrześcijańskiego odnajduje się na ogół w Palestynie, na Synaju i w Syrii w pierwszych wiekach Kościoła. Możemy wszakże zidentyfikować jeden konkretny moment, który dał mu początek za ziemskiego życia samego Chrystusa. Moment ten został opisany i upamiętniony w Ewangelii. Miał on miejsce, gdy Pan Jezus wyprowadził apostołów na „górę wysoką” i tam wobec nich się przemienił.

Pismo Święte przekazuje trzy opisy tego wydarzenia we wszystkich Ewangeliach synoptycznych – w 17 rozdziale Ewangelii według św. Mateusza, w 9 rozdziale Ewangelii według św. Marka i w 9 rozdziale Ewangelii według św. Łukasza. Aby dalsze uwagi nie wydały się czytelnikowi gołosłowne, dla przypomnienia przytoczmy opis Marka jako najkrótszy z trzech:

„Po sześciu dniach Jezus wziął z sobą Piotra, Jakuba i Jana i zaprowadził ich samych osobno na górę wysoką. Tam się przemienił wobec nich. Jego odzienie stało się lśniąco białe, tak jak żaden na ziemi folusznik wybielić nie zdoła. I ukazał się im Eliasz z Mojżeszem, którzy rozmawiali z Jezusem. Wtedy Piotr rzekł do Jezusa: »Rabbi, dobrze, że tu jesteśmy; postawimy trzy namioty: jeden dla Ciebie, jeden dla Mojżesza i jeden dla Eliasza«. Nie wiedział bowiem, co powiedzieć, tak byli przestraszeni. I zjawił się obłok, osłaniający ich, a z obłoku odezwał się głos: »To jest mój Syn umiłowany, Jego słuchajcie!« I zaraz potem, gdy się rozejrzeli, nikogo już nie widzieli przy sobie, tylko samego Jezusa.” (Mk 9, 2-8)

Jezus

W centrum wydarzenia zrelacjonowanego w Ewangelii znajduje się Jezus Chrystus. On też jest występuje jako główny łącznik wiążący opisaną scenę z późniejszym monastycyzmem, ponieważ to Jezus jest najważniejszym typem mnicha i przykładem życia monastycznego. Irlandzki benedyktyn i teolog bł. Kolumba Marmion (1858-1923) napisał na ten temat obszerną księgę pod tytułem „Chrystus wzorem zakonnika”, wydaną po polsku w 1927 r.

Zwróćmy teraz uwagę na to, gdzie rozegrała się opisana scena. Chrystus zaprowadził uczniów „na górę wysoką”. Jest to wyraźnie miejsce odosobnione – w takich będą potem wybierane lokalizacje mniszych eremów.

Uczniowie na górze widzą następnie Chrystusa rozmawiającego z Mojżeszem i Eliaszem. Obie te postacie mają zasadnicze znaczenie dla późniejszego rozwoju monastycyzmu.

Mojżesz

Mojżesza upamiętniła Biblia jako prawodawcę. Czyli – zakonodawcę: w językach wschodu Europy (w tym w języku staropolskim) słowo „zakon” znaczy „prawo”. Życie w zakonie to życie pod szczególnym prawem. Prawem tym jest reguła: św. Bazylego, św. Augustyna, św. Benedykta lub inna. Najbardziej wpływowa okazała się ta ostatnia, toteż nie przypadkiem w monastycyzmie zachodnim Benedykta otacza się czcią jako wielkiego zakonodawcę. W kościelnej łacinie słowo „zakon” – ordo – oznacza zarazem „porządek”. Życie w zakonie polega na życiu pod szczególnym prawem i w pewnym szczególnym porządku.

Mojżesz był nie tylko zakonodawcą, ale również pierwszym pustelnikiem. Pustelnictwo (anachoreza) stanowi zaś, można powiedzieć, najbardziej intensywną formę życia monastycznego. Jak opowiada Księga Wyjścia, Mojżesz, posłuszny wezwaniu Boga, pozostawił Izraelitów u podnóża góry Synaj, a sam wszedł na górę samotnie, odprowadzony jedynie przez swego ucznia Jozuego. Przebywał „na górze przez czterdzieści dni i czterdzieści nocy” (Wj 24, 18). W tym czasie Bóg przekazywał mu, jak lud izraelski ma sprawować przed Nim służbę (dzisiaj powiedzielibyśmy: liturgię), a pouczenia i nakazy przyjęte przez Mojżesza na Synaju zostały potem spisane w rozdziałach 25-31 księgi Genesis. Anachoreza Mojżesza na górze Synaj to pierwszy wymieniony w Biblii przypadek pustelnictwa, czyli drogi mnicha wybierającego życie „sam na sam z Bogiem”, jak w tytule swej książki określił je benedyktyn Jean Leclercq (1911-1993). (1).

Eliasz

Drugą postacią, którą uczniowie oglądają na górze u boku Pana Jezusa jest Eliasz. Ukazuje się on nie tylko jako największy z proroków Starego Testamentu, ale także jako drugi po Mojżeszu biblijny przykład pustelnictwa.

Średniowieczni mnisi wzór życia monastycznego widzieli, obok samego Chrystusa, w św. Janie Chrzcicielu. Tak bowiem podaje o nim Pismo Święte: „W owym czasie pojawił się Jan Chrzciciel i głosił na Pustyni Judzkiej te słowa: »Nawracajcie się, bo bliskie jest królestwo niebieskie«. (…). Sam zaś Jan nosił odzienie z sierści wielbłądziej i pas skórzany około bioder, a jego pokarmem były szarańcza i miód leśny.” (Mt 3, 1-2.4). W tym krótkim przekazie zawierają się już podstawowe zasady monastycyzmu: zamieszkanie w odosobnieniu, na pustyni (pustelnictwo), ubóstwo (wielbłądzia sierść była wówczas najgorszym i najtańszym materiałem używanym do wyrobu odzieży), asceza (post). Wilhelm z Saint-Thierry (1075-1148), cysters i były opat benedyktyński, w adresowanym do kartuzów „Złotym liście” – jednym z najważniejszych tekstów Kościoła zachodniego w XII wieku – podkreśla, że nawet Chrystus zasady życie mniszego przejął od Jego starszego krewnego, gdyż droga monastyczna była „zapowiadana od czasów Proroków i już po wzejściu słońca nowej łaski ustanowiona i odnowiona w Janie Chrzcicielu, przez samego Pana praktykowana wobec grona najbardziej zaufanych uczniów, przez nich w Jego obecności upragniona” (2). Słowa „zapowiadana od czasów Proroków” odsyłają do najważniejszego z nich. W swoim pustelnictwie nad Jordanem Jan wzorował się na życiu ukrytym, które Eliasz wiódł nad potokiem Kerit, a o którym tak mówi Biblia: „Potem Pan skierował do niego to słowo: »Odejdź stąd i udaj się na wschód, aby ukryć się przy potoku Kerit, który jest na wschód od Jordanu. Wodę będziesz pił z potoku, krukom zaś kazałem, żeby cię tam żywiły«. Poszedł więc, aby uczynić według rozkazu Pańskiego, i podążył, żeby zamieszkać przy potoku Kerit na wschód od Jordanu. A kruki przynosiły mu rano chleb i mięso wieczorem, wodę zaś pił z potoku.” (1 Krl 17, 2-6). Cud karmienia chlebem przynoszonym przez kruki powtórzy się później w żywocie pierwszego eremity czczonego przez Kościół, św. Pawła Pustelnika (+ 341), który przez dziesiątki lat mieszkał samotnie w maleńkiej oazie na pustyni, w całkowitym ukryciu przed światem, oddany jedynie modlitwie. Jan Chrzciciel od swego starotestamentowego wzoru przejął również wyróżniający go strój – Eliasz chodził „w płaszczu z sierści, przepasany pasem skórzanym dookoła bioder” (2 Krl 1, 8).

Piotr

Rozumiemy teraz, dlaczego w widzeniu dającym początek chrześcijańskiemu monastycyzmowi apostołowie ujrzeli Mojżesza i Eliasza w rozmowie z Panem Jezusem. Wreszcie, w trzech namiotach, które Piotr chce postawić w tym miejscu niezamieszkanym, z dala od siedzib ludzkich, widzimy wyraźny typ przyszłych cel mniszych, jakie w następnych stuleciach miały licznie wyrastać na pustyniach Palestyny, Egiptu i Syrii.

O ile zatem najstarsze korzenie chrześcijańskiego monastycyzmu sięgają jeszcze czasów Starego Testamentu, to jego ostateczne fundamenty zostały położone, gdy Chrystus chodził wśród ludzi, i opisane w Ewangelii. To element szerszej prawdy: w Piśmie Świętym mieszczą się nie tylko idee i archetypy życia mniszego, ale też wszelkie inne skarby ludzkiej duchowości. Wszystkie idee natchnione w przeszłości przez Ducha, czyli od Niego pochodzące, zostały zebrane w Biblii niczym w przewężeniu klepsydry, by poprzez nią rozlać się na cały świat. Stając naprzeciw wieków, kontynentów, cywilizacji, chrześcijanin nie ma potrzeby szukać poza nią niczego.

Adam Danek

1. Jean Leclercq, Sam na sam z Bogiem. Życie pustelnicze na podstawie doktryny błogosławionego Pawła Giustinianiego, przeł. Elwira Buszewicz, Kraków 2014.

2. Wilhelm z Saint-Thierry, Złoty list (do braci z Mont-Dieu), przeł. Wojciech Mohort-Kopaczyński, Kraków 2013, s. 81.

Aleksandr Iwanow, Przemienienie (1824)

Kategoria: Publicystyka