Adam Jerzy książę Czartoryski
15 lipca 1861 roku w Montfermeil, zmarł Adam Jerzy książę Czartoryski (ur. 14 stycznia 1770 w Warszawie) – największy polski mąż stanu doby porozbiorowej, dzięki któremu sprawa polska przetrwała w okresie międzypowstaniowym; kurator wileńskiego okręgu naukowego (1803-1824), dzięki któremu rozkwitł Uniwersytet Wileński; minister spraw zagranicznych Cesarstwa Rosyjskiego (1804-1806); faktyczny autor Konstytucji Królestwa Polskiego z 27 XI 1815 roku oraz senator – wojewoda Królestwa; prezes Rządu Narodowego w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1831 r.; przywódca konserwatywnego obozu Hôtel Lambert na Wielkiej Emigracji; dla emigracyjnych monarchistów „niekoronowany król Polski Adam I”; myśliciel polityczny (O systemie politycznym, który winna stosować Rosja, O rycerstwie, Życie Kniaźnina, Esej o dyplomacji, Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza, Mowy, oraz autor pamiętnika w języku francuskim [1887, wydanie polskie Pamiętniki księcia Adama Jerzego Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I, t. 1–2 1904–05]) i poeta (Bard polski, Powązki); mecenas literatury i nauki, organizował na emigracji liczne stowarzyszenia literackie, naukowe, pedagogiczne i dobroczynne; współzałożyciel Towarzystwa Historyczno-Literackiego (od 1853 jego dożywotni prezes), Towarzystwa Pomocy Naukowej oraz Biblioteki Polskiej w Paryżu (1838); autor przekładów (m.in. utworów Pindara, Sofoklesa, Horacego). Odznaczony Orderem Orła Białego (w 1815), wielki skarbnik Katolickiego Wielkiego Przeoratu w Rosji kawalerów maltańskich w 1798 roku.
Otrzymawszy staranne wykształcenie, pogłębił swą wiedzę w podróżach do Niemiec, Szwajcarii, Holandii, Anglii, Szkocji; po powrocie do kraju brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1792, odznaczony Orderem Wojennym Virtuti Militari; podczas powstania kościuszkowskiego 1794 przebywał w Brukseli i Wiedniu. Po III rozbiorze (1795) został wysłany przez rodziców na dwór carski w celu pozyskania łask Katarzyny II i uchronienia dóbr rodowych od grożącej im konfiskaty; posuwał się szybko w karierze dworskiej, zostając 1797 adiutantem wielkiego księcia Aleksandra, z którym się zaprzyjaźnił; wraz z gronem jego przyjaciół snuł plany przebudowy ustroju Rosji; 1799–1801 poseł rosyjski w Królestwie Sardynii.
Po wstąpieniu na tron rosyjski Aleksandra I Romanowa (1801) należał do jego najbliższych doradców, 1801–03 brał udział w pracach tzw. Nieoficjalnego Komitetu przygotowującego reformy centralnych władz rządowych w Rosji; przyczynił się m.in. do reformy Senatu jako najwyższej kolegialnej władzy; od 1802 jako zastępca ministra spraw zagranicznych Rosji był faktycznym kierownikiem tego resortu; 1803 współtwórca reorganizacji szkolnictwa rosyjskiego i kurator wileńskiego okręgu naukowego, obejmującego 8 zachodnich guberni Rosji — ziem dawnej Rzeczypospolitej; 1804–06 pełnił obowiązki ministra spraw zagranicznych Rosji, od 1805 członek Senatu i Rady Państwa.
Piastując te stanowiska, Czartoryski stał na gruncie niezachwianej wierności wobec cara, choć próbował również stworzyć lepsze perspektywy do rozwiązania kwestii polskiej; jego ówczesnym programem maksimum było przywrócenie silnego państwa polskiego, jako minimum — postulat zjednoczenia wszystkich ziem dawnej Rzeczypospolitej pod berłem cara jako króla polskiego; widział taką możliwość po ewentualnym zwycięstwie Rosji nad Francją i pogodzonymi z nią Prusami (plan puławski); plan ten został przekreślony przez samego Aleksandra I, który bez wiedzy Czartoryskiego pojednał się (1805) z Prusami; w 1806 nastąpiła dymisja Czartoryskiego ze stanowiska ministra. Konsekwentny przeciwnik Napoleona I; po zawarciu pokoju w Tylży (1807) i powstaniu Księstwa Warszawskiego pozostał przeciwnikiem współdziałania Polaków z Francją i nadal był rzecznikiem rozwiązania sprawy polskiej z pomocą Rosji. W przededniu nowej wojny francusko-rosyjskiej 1812, upoważniony przez cara, próbował zjednać dla swej koncepcji księcia Józefa Poniatowskiego i innych czołowych polityków Księstwa Warszawskiego.
Po klęsce Napoleona w kampanii moskiewskiej i zajęciu Księstwa Warszawskiego przez wojska rosyjskie brał udział w organizowaniu nowej administracji; na kongresie wiedeńskim 1814–15 stał się głównym doradcą Aleksandra I w sprawie polskiej i doprowadził do utworzenia pod berłem cara — konstytucyjnego Królestwa Polskiego; przyczynił się też do powstania Wolnego Miasta Krakowa i autonomicznego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W Królestwie Polskim otrzymał godność senatora-wojewody i członka Rady Administracyjnej. Jako kurator wileński (1803–24) przyczynił się do odnowienia uniwersytetu w Wilnie (1803) oraz rozbudował na całym obszarze kuratorium sieć szkół z polskim językiem wykładowym; 1823 interweniował osobiście u cara na rzecz uwięzionych przez N. Nowosilcowa filaretów, a nic nie uzyskawszy, podał się do dymisji. Kilka jego śmielszych wystąpień (m.in. w obronie łagodnego wyroku Sądu Sejmowego 1828–29 na przywódców Towarzystwa Patriotycznego) zjednało mu popularność w Królestwie Polskim i sprawiło, że w chwili wybuchu powstania listopadowego 1830–31 widziano w nim jednego z kandydatów na przywódcę narodu. Gdy utworzono powstańczy Rząd Tymczasowy (4 XII 1830), Czartoryski został jego prezesem, a 30 I–17 VIII 1831 był prezesem Rządu Narodowego; początkowo przeciwny powstaniu, starał się je sprowadzić na tor konfliktu konstytucyjnego między monarchą a społeczeństwem, stopniowo jednak zaangażował się na rzecz powstania; po detronizacji Mikołaja I Romanowa przez sejm 25 I 1831 uznał wprawdzie konieczność prowadzenia działań wojennych, ale liczył przede wszystkim na interwencję dyplomatyczną innych mocarstw; jego postulatem było utrzymanie swobód konstytucyjnych w Królestwie, które mogłoby pozostać pod berłem któregoś z Hohenzollernów lub Habsburgów, a nawet Romanowów. W okresie sprawowania przez J. Skrzyneckiego urzędu naczelnego wodza Czartoryski przeciwstawiał się jego kunktatorstwu, ale nie potrafił zmusić go do podjęcia energicznego działania; po ulicznych rozruchach 15 VIII 1831 Czartoryski wraz z całym rządem podał się do dymisji i wstąpił jako ochotnik do korpusu generała G. Ramorino.
Po upadku powstania udał się na emigrację; po krótkim pobycie w Wielkiej Brytanii osiadł 1833 we Francji; jego paryska rezydencja Hôtel Lambert (nabył ją w roku 1843) stała się ośrodkiem działań znanego pod tą samą nazwą konserwatywnego skrzydła emigracji polskiej; w roku 1841 założył stałą agenturę tajnej dyplomacji w Stambule, 1844 w Rzymie, zabiegając o zjednanie sobie Stolicy Apostolskiej.
Po załamaniu się ruchu rewolucyjnego Wiosny Ludów Czartoryski oczekiwał wybuchu wojny europejskiej w związku z konfliktem rosyjsko-tureckim; wyrazem jego nadziei była polityczna aktywność Hôtelu Lambert w czasie wojny krymskiej 1853–56; z inicjatywy Czartoryskiego organizowano wtedy w Turcji polskie formacje (pułk kozaków ottomańskich). Po pokoju paryskim w roku 1856 wycofał się z czynnego życia politycznego.W Wiedniu został przyjęty przez cesarza Franciszka Józefa I. W 1860 powołał Bureau des Affaires Polonaises.
W latach 60., w okresie reform Aleksandra Wielopolskiego w Królestwie Polskim, nawiązywał kontakty z „białymi”, dawał dyrektywy polityczne ich przywódcy A. Zamoyskiemu; jego program sprowadzał się i teraz do walki o konstytucję dla Królestwa. W kwestii społecznej (w okresie popowstaniowym) Czartoryski wypowiadał się za likwidacją instytucji feudalnych i uwłaszczeniem chłopów, ale pod warunkiem, by została zachowana przewaga ekonomiczna i polityczna wielkiej własności ziemskiej.
Zwalczany przez lewicowe i centrowe odłamy emigracji, cieszył się jednak dużym autorytetem osobistym; po jego śmierci (15 lipca 1861) nastąpił też upadek znaczenia Hôtelu Lambert.
notę opracował: Arkadiusz Jakubczyk
Kategoria: Arkadiusz Jakubczyk, Myśl, Polityka, Publicystyka
