Kubiś: Betlejem – pomiędzy teologią, historią i archeologią

Chrześcijaństwo to konkret wejścia Boga w historię świata, ale także konkret miejsca, gdzie to wejście się dokonało. Wymiar czasowy objawiania się Boga nazywamy historią zbawienia, a wymiar przestrzenny geografią zbawienia.¹ Centralnym momentem historii zbawienia jest wydarzenie Chrystusa, a jednym z kluczowych momentów Jego historii są Jego ludzkie narodziny. Stało się to w konkretnym czasie i konkretnym miejscu. Czas został określony przez ewangelistów jako okres panowania Heroda (Mt 2,1), moment sporządzania powszechnego spisu ludności za cezara Augusta, przed spisem zarządzonym za urzędowania Kwiryniusza, wielkorządcy Syrii (Łk 2,1-2).² Jako miejsce narodzin wskazane jest Betlejem (Mt 2,1; Łk 2,4). Na miejscu tym wznosi się dzisiaj potężna bazylika z przylegającymi do niej klasztorami franciszkanów oraz prawosławnych Greków i Ormian. Z zewnątrz cały kompleks ma postać surowej twierdzy opatrzonej małym wejściem zwanym „Drzwiami Pokory.” Wychodząc od kwestii własności Bazyliki Narodzenia, ks. prof. Henryk Seweryniak tak wprowadza w tajemnicę Betlejem, miejsca klucza w geografii zbawienia:

 

Od XVI w. rozpoczyna się okres sporów katolików i prawosławnych Greków o prawo własności sanktuarium Narodzenia Pańskiego. Jest ono przyznawane (…) raz jednym, raz drugim, zależnie od tego, który z narodów popierających dane wyznanie znajduje uznanie Wysokiej Porty. Podczas wojny między Imperium Otomańskim a Republiką Wenecką (1645-1669) Grecy zostają upoważnieni do wzięcia w posiadanie Groty Narodzenia i bazyliki. W roku 1690 katolicy ponownie przejmują Grotę i w 1717 roku umieszczają w niej nową gwiazdę. Gwiazda wykonana ze srebra, opatrzona jest łacińskim napisem: „Hic de Virgine Maria Jesus Christus natus est” – „Tu z Maryi Dziewicy narodził się Jezus Chrystus” i datą „1717”. W 1757 roku Grecy znowu przejmują bazylikę. W 1847 roku usuwają gwiazdę. Dopiero dzięki protestowi u Wysokiej Porty, zgłoszonemu przez ambasadora francuskiego w imieniu „narodów katolickich”, sułtan specjalnym firmanem z roku 1853 gwarantuje status quo sanktuariów i nakazuje przywrócenie gwiazdy. Właśnie ów napis: „Hic de Virgine Maria Jesus Christus natus est” dotyka sedna geografii zbawienia. Hic, tutaj…³

 

Spróbujmy zatem spojrzeć na Betlejem, jako miejsce w geografii zbawienia, wykorzystując do tego Biblię i jej teologiczne przesłanie oraz historię i archeologię. Jest to miejsce szczególne, gdyż jest ono świadkiem największego paradoksu w historii ludzkości: ludzkich narodzin Boga. Przez wieki oczekiwany żydowski król Mesjasz, syn Dawida, betlejemity, okazuje się być samym Bogiem.

 

Nazwa Betlejem

 

Sama nazwa Betlejem jest połączeniem dwu słów hebrajskich: bet, oznaczającego dom, oraz lehem, stojącego za chleb, co daje sens dom chleba lub miejsce chleba.⁴ Nie należy w tej nazwie szukać aluzji do nadzwyczajnej urodzajności miejscowej gleby, Betlejem bowiem nigdy nie było spichlerzem Jerozolimy. Podstawowy tekst rabinacki, Miszna (spisana ok. 200 r. po Chr.) stwierdza jednakże, iż zwierzęta hodowane pomiędzy Jerozolimą i Migdal Eder (Wieżą Trzody), znajdującej się nieopodal Betlejem (zob. Rdz 35,16), były przeznaczone na ofiary w świątyni jerozolimskiej.⁵ Według św. Hieronima (List 108 do Eustochium), pod tą właśnie wieżą pilnowali swych stad pasterze, którym aniołowie zwiastowali radosną nowinę o narodzeniu Mesjasza. W tym samym liście Hieronim wspomina, iż Paula, jego wierna uczennica i towarzyszka, w modlitewnej ekstazie okraszonej łzami wołała: Witaj Betlejem, domie chleba, w którym narodził się ów Chleb, który z nieba zstąpił. Witaj, Efrata, kraino najżyźniejsza, oraz „karpoforos” – owocodajna, której urodzajnością jest Bóg.⁶ Ojcowie Kościoła chętnie odwoływali się do tej etymologii nazwy Betlejem dla ukazania nowonarodzonego Mesjasza jako żywego chleba dającego życie wieczne (J 6,26-59). Konsekwentnie w ikonografii chrześcijańskiej żłób w którym Maryja złożyła Jezusa przybierał kształt ołtarza eucharystycznego.⁷

Niektórzy wysuwają hipotezę, iż nazwa Bit Lahmi, występująca w jednym z listów odnalezionych w Tell el-Amarna, w środkowym Egipcie, miałaby oznaczać Betlejem. W liście tym (EA, nr 290), zapisanym pismem klinowym w języku akadyjskim, król Jerozolimy Abdu-Heba prosi swego egipskiego suwerena o łuczników w celu odbicia Betlejem, które dostało się w ręce ludu Apiru. List ten byłby najstarszym świadectwem potwierdzającym nazwę Betlejem, jako że cała kolekcja ponad 377 listów datowana jest na ostatnie lata rządów faraona Amenchotepa III oraz czas panowania jego syna Echnatona, czyli okres między 1388 a 1330 r. przed Chr.⁸ Kananejska nazwa Bit Lahmi może oznaczać dom [bóstwa / bogini] Lahmu czy też Lakhamu (prawdopodobnie było to bóstwo płodności).⁹ Nawet jeśli pierwotna etymologia nazwy Betlejem jest kananejska, z momentem zamieszkania w osadzie Izraelitów i wprowadzeniem języka hebrajskiego nazwa została zmodyfikowana na bet lehem czyli dom chleba. W całej historii biblijnego Izraela miejscowość ta znana jest pod taką właśnie nazwą.

 

Betlejem Starego Testamentu

 

Ślady osadnictwa w najbliższych okolicach Betlejem, w miejscu znanym dziś jako Pole Pasterzy (dzisiejsza arabska wioska Beit Sahur, 1 km na wschód od Betlejem), sięgają 5000 lat przed Chr.¹⁰ Wprowadzenie do powszechnego użycia cystern magazynujących wodę deszczową sprawiło, iż osada została przeniesiona na szczyt pobliskiego wzgórza; na miejsce łatwiejsze do obrony. Mogło to nastąpić około 1400-1200 r. przed Chr. jako, że najstarsze cysterny znalezione w Betlejem oraz fragmenty ceramiki datują się na ten okres. Ślady tej osady odnaleźli S. Gutman i A. Berman w 1969 r. na wzniesieniu położonym na wschód od dzisiejszej Bazyliki Narodzenia.¹¹

Pierwsze wzmianki biblijne o Betlejem wiążą je z Efrata. Jak czytamy w Księdze Rodzaju, Rachela, żona patriarchy Jakuba, umarła i została pochowana na drodze do Efrata, czyli Betlejem (Rdz 35,19; 48,7). Nazwa Efrata wydaje się być nazwą regionu zamieszkałego przez Efratytów, klan judejski, do którego należało Betlejem (1 Krn 2,50-52).¹² Według genealogii w 1 Krn mieszkańcy Betlejem byli potomkami Judy.¹³ W niektórych tekstach biblijnych Betlejem jest określone jako Betlejem judzkie (Sdz 17,7.8.9; 19,1.2.18; Rut 1,1.2; 1 Sm 17,12) dla odróżnienia go od Betlejem leżącego na terytorium pokolenia Zabulona, ok. 15 km na zachód od Seforis i Nazaretu w Galilei (Joz 19,15).¹⁴

W Betlejem judzkim, już w okresie sędziów, osiedlili się także lewici (Sdz 17,7), mimo że nie występuje ono w spisie czterdziestu ośmiu miast lewickich (Lb 35,1-8; Joz 21,1-42). Jak czytamy w Księdze Sędziów jeden z młodych lewitów betlejemskich zamieszkał na terytorium Efraima w domu niejakiego Miki sprawując tam czynności kapłańskie (Sdz 17,7-13). Zostaje on następnie uprowadzony przez Danitów, by stać się kapłanem dla całego pokolenia Dana (18,15-26). Sdz 18,30 sugeruje, iż lewita ten miał na imię Jonatan i był wnukiem samego Mojżesza. Lewita ten daje początek sanktuarium w Dan, które staję się ośrodkiem kultu bałwochwalczego kontynuowanego aż do upadku Królestwa Izraela w wyniku podboju asyryjskiego w 722 r. przed Chr.¹⁵ Ta sama Księga Sędziów, w kolejnych rozdziałach, dodaje następną, jeszcze bardziej dramatyczną historię związaną z Betlejem. Pewien lewita miał żonę pochodzącą z Betlejem. Żona ta opuściła go i wróciła do rodzinnego Betlejem. Sprowadzając ją z powrotem, Lewita postanowił zatrzymać się na nocleg w Gibea na terytorium Beniamina, gdzie jego żona została brutalnie wielokrotnie zgwałcona przez mieszkańców miasta. W efekcie kobieta umarła, a zrozpaczony mąż rozczłonkował jej ciało na dwanaście części rozsyłając je do wszystkich pokoleń Izraela, prowokując je do wymierzenia krwawej pomsty (Sdz 19–21).

Bezpośrednio po czasach sędziów, w początkach istnienia monarchii w Izraelu, w czasie rządów Saula, Betlejem było obsadzone przez garnizon filistyński (2 Sm 23,14). Niektórzy przypuszczają, iż Filistyni anektowali Betlejem jako rewanż za klęskę zadaną im przez Dawida w czasie, gdy oblegali miasto judzkie o nazwie Keili (1 Sm 23,1-13).¹⁶ W tym okresie Betlejem musiało być otoczone murem skoro 2 Sm wspomina o studni czy też cysternie znajdującej się przy bramie miasta. Późniejsza tradycja żydowska symbolicznie interpretowała tę studnię jako Sanhedryn, który zbierał się przy bramie miasta.¹⁷ Według relacji autora Ksiąg Samuelowych, Dawid powiedział do swoich żołnierzy: Kto mi da się napić wody z betlejemskiej studni, która jest przy bramie? (2 Sm 23,15).¹⁸ Trzech żołnierzy przedarło się przez obóz filistyński do studni betlejemskiej i przyniosło upragnioną wodę, której Dawid, z podziwu dla ich odwagi, nie pił, ale wylał w ofierze dla Pana (2 Sm 23,16).

W momencie objęcia władzy nad wszystkimi plemionami Izraela, Dawid, pochodzący z Betlejem (1 Sm 16), nie wybrał swego rodzinnego miasta na stolicę ponownie zjednoczonego królestwa, pomimo istniejących tutaj umocnień. Zdobycie Jerozolimy, miasta Jebuzytów, było bardzo rozsądnym ruchem politycznym (2 Sm 5,6-9). Jerozolima była miastem kananejskim na granicy terytoriów Judy i Benjamina, nie należała zatem do żadnego z plemion izraelskich. Wybierając neutralne miasto, Dawid uniknął niesnasek i zazdrości pozostałych plemion. W takim wyborze stolicy Dawid mógł się sugerować historią Saula, pochodzącego z pokolenia Benjamina, który osłabił swoją pozycję obierając za swą stolicę Gibea, miasto leżące na terytorium swego plemienia. Decyzja Dawida skazała Betlejem na trwanie w cieniu oddalonej o niespełna 8 km stolicy. Dopiero tysiąc lat później, zgodnie z przepowiednią proroka Micheasza (5,1), miasto miało na trwałe przyciągnąć uwagę świata stając się świadkiem najbardziej oczekiwanego momentu w historii Izraela: nadejścia Mesjasza.

Stosunki agrarno-społeczne Betlejem czasów Starego Testamentu doskonale obrazuje Księga Rut, gdzie rozgrywa się akcja tej księgi. Liturgia synagogalna upodobała sobie jeden szczegół opisany w tej księdze, a mianowicie odmierzenie przez Booza dla Rut szczęściu miar jęczmienia (3,15). Targum aramejski tej księgi interpretuje te sześć miar symbolicznie, widząc w nich zapowiedź sześciu najbardziej sprawiedliwych mężów wszystkich czasów, którzy narodzą się z Rut. Każdy z nich miał otrzymać sześciokrotne błogosławieństwo. Są nimi Dawid, Daniel i jego towarzysze oraz król Mesjasz!¹⁹ Genealogia Jezusa przekazana nam przez Mateusza wymienia Rut i Booza jako przodków Jezusa (Mt 1,5). Bardziej niż do Targumu, genealogia ta nawiązuje do zakończenia Księgi Rut (4,18-22), gdzie Rut i Booz są wskazani jako przodkowie Dawida.

Wnuk Dawida, król Roboam (928-911 przed Chr.), w ramach zakrojonego na szeroką skalę projektu przygotowań do wojny z separatystycznym królestwem Izraela, dodatkowo ufortyfikował Betlejem (2 Krn 11,6-12). Późniejsza historia osady w niczym nie różni się od dziejów pozostałych osiedli wiejskich Judei, z których większość była założona bądź w późnym okresie perskim, a więc około 100-200 lat po powrocie izraelitów z niewoli babilońskiej, lub też w okresie helleńskim, a więc po podboju Bliskiego Wschodu przed Aleksandra Wielkiego (333 przed Chr.). Betlejem nie mogło być znaczącym ośrodkiem w okresie bezpośrednio następującym po niewoli babilońskiej (538 przed Chr.) skoro mówi się jedynie o 123 mężczyznach powracających z wygnania (Ezd 2,21).²⁰

 

Proroctwo Micheasza

 

Prorok Micheasz działał w Judzie w okresie poprzedzającym upadek Samarii (722 r. przed Chr.) oraz w czasach inwazji Asyryjczyków na Jerozolimę (701 r. przed Chr). W tytule księgi wymienieni są trzej królowie Judy, których panowanie zbiega się chronologicznie z okresem działalności proroka: Jotam (742-735), Achaz (735-515) oraz Ezechiasz (715-687).

Odnosząc się do Betlejem Micheasz stwierdza: A Ty, Betlejem Efrata, najmniejsze jesteś wśród plemion judzkich! Z ciebie wyjdzie dla mnie Ten, który będzie władał w Izraelu, a pochodzenie Jego od początku, od dni wieczności (5,1).

Użyte w proroctwie słowo najmniejsze (hebr. cair) odnosi się w Biblii Hebrajskiej do młodszego brata lub siostry (Rdz 29,26; 43,33; 48,14), ale także do rodziny, klanu, czy też plemienia pochodzącego od młodszego lub najmłodszego syna (1 Sm 9,21; Ps 68,28). Na dalszym etapie rozwoju języka hebrajskiego terminem tym zaczęto określać coś mniejszego czy nieznaczącego także ze względu na wiek (Hi 30,1; 32,6), rozmiar i siłę (Iz 60,22). Nawiązanie do idei najmniejszego przywołuje postać Dawida, który był najmniejszym, czyli najmłodszym synem Jessego (1 Sm 16). W obu tekstach (1 Sm 16; Mi 5) Bóg wybiera to, co małe (Dawid, Betlejem), by zawstydzić potężnych.

Stwierdzenie, iż przyszły władca wyjdzie dla mnie wskazuje na Boga, jako na jedynego króla w Izraelu. Przyszły władca będzie przedstawicielem Boga. Użyty tutaj czasownik władać (hebr. maszal) odnosi się w najstarszej warstwie tradycji ST do samego Boga (Sdz 8,23) i jest synonimem czasownika królować (hebr. malach) (zob. Rdz 37,8). Termin król nie mógł być tutaj użyty, gdyż Micheasz zastosował go wcześniej w odniesieniu do Boga (4,9).

Stwierdzenie, iż pochodzenie przyszłego władcy sięga początku, dni wieczności, sugeruje odwieczność jego istnienia, jak i jego nadprzyrodzoność.²¹ W starożytnym aramejskim tłumaczeniu tego proroctwa, tzw. Targumie Jonatana, czytamy: A Ty, O Betlejem Efrata, Ty, zbyt małe, aby być policzonym wśród tysięcy [osad należących do] domu Judy; z ciebie wyjdzie przede mną Namaszczony (=Mesjasz), aby sprawować władzę nad Izraelem; On, którego imię było wspominane od wieków, od najdawniejszych czasów.²² Tłumaczenie to wprost identyfikuje zapowiadanego władcę jako Mesjasza oraz daje wyraz przekonaniu starożytnych Żydów, iż zarówno imię Mesjasza, jak i sam Mesjasz, istnieli jeszcze przed powstaniem świata materialnego.²³

Proroctwo Micheasza zostało dwukrotnie użyte przez autorów NT w odniesieniu do Jezusa. Pierwsza ewangelia cytuje go w kontekście przybycia magów do nowonarodzonego Jezusa (Mt 2,6). Proroctwo jest cytowane jako dowód, iż Mesjasz ma się narodzić w Betlejem. Ewangelia Jana zawiera aluzję do proroctwa Micheasza, gdy poruszany jest problem znajomości miejsca pochodzenia Mesjasza (J 7,42). Proroctwo jest przywołane by wskazać, iż Mesjasz ma pochodzić z rodu Dawida i z wioski Betlejem, z której pochodził Dawid.

 

Betlejem czasów Jezusa

 

Nie mamy żadnych biblijnych i pozabiblijnych informacji o Betlejem w czasach narodzin Jezusa poza skąpym świadectwem Nowego Testamentu potwierdzającym jedynie istnienie osady o tej nazwie w pokoleniu Judy. Wydaje się zatem, iż proroctwo Micheasza o znikomości tego miejsca było również prawdziwe kilkaset lat po jego wygłoszeniu, w momencie gdy Jezus przychodził na świat. Podczas gdy ewangelista Jan (7,42) określa Betlejem mianem wsi (kome), autor trzeciej ewangelii, Łukasz (2,4), jak i jemu współczesny Józef Flawiusz, nazywają je zawsze miastem (polis).²⁴

Jak wyglądało Betlejem w czasach Jezusa? Możemy pokusić się o następującą rekonstrukcję.²⁵ Okres ekonomicznego rozkwitu i budowlanego bumu wiosek judzkich przypada na czas panowania rodzimej dynastii hasmonejskiej (140-37 r. przed Chr.). W następnych latach naznaczonych wewnętrznymi walkami o tron widać zastój. Ponowny znaczący rozwój przypada na okres panowania Heroda Wielkiego (37-4 r. przed Chr.) oraz następujących po nim namiestników rzymskich. Powierzchnia przeciętnej wioski tego okresu wynosiła od 1 do 1,5 hektara. Zabudowa podlegała ściśle określonemu planowi: zewnętrzne mury budynków tworzyły ciągłą linię przypominającą mur obronny. Centrum osady było terenem publicznym. Z reguły znajdowała się tam wykuta w skale rytualna łaźnia, synagoga, cysterny. Kwatery mieszkalne (tzw. insulae) oddzielone były od siebie uliczkami. Budowane były wokół centralnie położonego dziedzińca i były zamknięte na zewnątrz stanowiąc dodatkowy element obronny. Najtańszym i powszechnie używanym budulcem był nieociosany kamień. Podłogą było zwykle klepisko, choć czasem była ona wyłożona kamieniem. Od czasów hasmonejskich w każdej żydowskiej wiosce znajdowały się rytualne łaźnie (mikwaoth). Z reguły znajduje się od jednej do siedmiu mikwaoth w wioskach judzkich tego okresu. Inną charakterystyką ówczesnej osady żydowskiej jest coraz częstsza obecność synagogi oraz powszechne użycie naczyń kamiennych, co również należy wiązać z większą dbałością o czystość rytualną. Z tego samego powodu, miejsca grzebalne znajdowały się zawsze poza osadą w wykutych w tym celu skalnych grotach. Podstawową częścią takiego grobowca była komora grzebalna wyposażona w półki na których składano ciała lub też w wykute w skale otwory (kochim) przeznaczone do tego samego celu. Od czasów herodiańskich powszechną praktyką stały się ossuaria, kamienne skrzynie w których składano kości podczas tzw. drugiego pochówku. Większość mieszkańców wiosek i małych miasteczek czasów Jezusa stanowili rolnicy, którzy byli także właścicielami uprawianych przez siebie pól, sadów, ogrodów i winnic. Powierzchnia średniego pola uprawnego wynosiła około 4 hektary. Uprawy przeciętnej rolnej rodziny tego okresu składały się w około 52% ze zbóż, 25% z drzew oliwkowych i 22% z winorośli. Równie powszechne były także drzewa figowe (Łk 13,7). W zagrodzie mogło znajdować się około 10-15 owiec i kóz oraz jedna lub dwie sztuki bydła. Większość produktów rolnych była przeznaczona na utrzymanie rodziny, stąd też tylko ich niewielka część mogła być sprzedana stanowiąc źródło dochodu. Rolnicy stanowili zatem niezależną, aczkolwiek ubogą warstwę ówczesnego społeczeństwa. Brak możliwości zgromadzenia wystarczających oszczędności powodował, iż każda susza, nieurodzaj czy też wojna wymuszała sprzedaż pól. Rolnicy stawali się wówczas dzierżawcami swych własnych pól czy też robotnikami najemnymi szukającymi możliwości pracy nawet przez jedną godzinę dziennie (por. Mt 20,12). W czasach narodzin i życia Jezusa notuje się liczebny wzrost drobnych dzierżawców i najemników.

Miasto Betlejem nie ma żadnego naturalnego źródła wody. Przez stulecia jedynym źródłem zaopatrzenia w wodę w okresie suchym były cysterny. Dopiero w okresie hasmonejskim lub też za czasów Heroda, a więc tuż przed narodzeniem Jezusa, Betlejem zaczęło korzystać z dobrodziejstwa jakim był nowo wybudowany akwedukt. Nazywany także dolnym akweduktem albo, niesłusznie, akweduktem Piłata niestrudzenie, bo aż do roku 1947, zaopatrywał on Jerozolimę w czystą wodę czerpaną ze źródła Atan położonego 11 km na południowy zachód od stolicy. Budowniczowie nie poprowadzili akweduktu dookoła szczytu wzgórza na którym wznosiło się Betlejem, ale wydrążyli tunel w stromym grzbiecie wzniesienia na zachód od osady, w jego najwęższym miejscu (dziś na zachód od bazyliki, pod Placem Żłobka). Jeden z archeologów sugerował, iż przeprowadzenie akweduktu w wykutym w skale kanale miało uniemożliwić mieszkańcom Betlejem kradzież wody przeznaczonej dla stolicy. Przy wejściu do tunelu odnaleziono zbiornik osadowy datowany na okres herodiański, którego istnienie sugeruje jednakże, iż mieszkańcy miasteczka mogli korzystać z wody właśnie w tym miejscu. Odnaleziona w 1926 roku nieopodal Betlejem inskrypcja grecka pochodząca z VI w. po Chr. wskazuje, iż dbając o czystość wody zabroniono wszelkich upraw po obu stronach akweduktu na szerokości 4,5 metra.

Wdzięczną relację o betlejemskim ujęciu wody zostawił pielgrzymujący do Ziemi Świętej niemiecki biskup Arkulf (680 rok). Oto jego słowa spisane przez opata Adomnana: Sądzę, że należałoby krótko wspomnieć o skale położonej poza murami, na którą po Narodzeniu z małego naczynia została wylana woda pierwszej kąpieli małego ciała Pańskiego. Woda świętej kąpieli wylana z muru na skałę spowodowała powstanie w niej jakby naturalnego zagłębienia. Ów otwór po raz pierwszy napełniony wodą w dniu Narodzenia Pańskiego, każdego dnia – przez wiele stuleci, aż do naszych czasów – jest pełen najczystszej źródlanej wody, bez żadnej skazy czy ubytku. Cud ten dzieje się przez naszego Zbawiciela od Jego narodzin. (…) On bowiem, dzięki Boskiej sile czynienia cudów i mądrości, ze skały w Betlejem wydobył wodę i owo zagłębienie zachował na zawsze nią napełnione. Nasz Arkulf widział ją na własne oczy i obmył w niej twarz.²⁶ Istotnie narodzenie Jezusa i budowa akweduktu zbiegły się w czasie. Łatwo zatem zrozumieć powiązanie tych dwu wydarzeń w późniejszych przekazach.

Myśląc o Betlejem czasów Jezusa nie sposób nie wspomnieć o strategicznej drodze przebiegającej przez osadę. W momencie gdy Herod Wielki umocnił Masadę nad Morzem Martwym oraz wybudował pobliski Herodion, Betlejem stało się ważnym punktem na drodze łączącej te dwie monumentalne twierdze z Jerozolimą. Było ono pierwszą osadą jaką napotykali podróżujący z Masady i En Gedi nad Morzem Martwym przez Herodion do Jerozolimy.²⁷

Kilka miesięcy po rzezi niemowląt betlejemskich (zob. Mt 2,16-18), mieszkańcy Betlejem byli świadkami pogrzebu samego zleceniodawcy mordu. Jego wolą było spocząć w Herodionie oddalonym o 6 km od Betlejem. Jak zanotował Józef Flawiusz ciało Heroda umieszczono na złotym katafalku obsypanym drogimi kamieniami za którym podążała cała rodzina królewska, doborowe oddziały Tracjan, Germanów i Galatów oraz 500 służek dworskich niosących wonne kadzidła.²⁸ Dopiero 8 maja 2007 prof. Ehud Netzer z Uniwersytetu Hebrajskiego ogłosił odnalezienie mauzoleum króla Heroda usytuowanego na sztucznie usypanym zboczu wzniesienia na którym została zbudowana twierdza Herodion.²⁹

 

 

 

Miejsce narodzin Jezusa: grota czy stajnia?

 

Ewangelista Łukasz zanotował, iż Maryja złożyła Jezusa w żłobie, ponieważ nie było dla nich miejsca w katalyma (2,7). Greckie słowo katalyma zwykło się tłumaczyć jako gospoda (zob. Biblia Tysiąclecia), podczas gdy oznacza ono, w sensie szerokim, pomieszczenie mieszkalne. Wniosek taki można wysnuć czytając dwa inne fragmenty Ewangelii Łukasza. W 22,11 słowo katalyma określa pomieszczenie w którym Jezus spożył ostatnią wieczerzę ze swoimi uczniami (zob. także Mk 14,14). W 10,34 Łukasz stwierdza, iż samarytanin zawiózł pobitego człowieka do gospody. Użyty tam grecki termin jest inny: pandocheion.³⁰

Można przypuszczać, iż Józef z Maryją, będąc potomkami rodu Dawida, byli gośćmi swych krewnych. Powód dla którego katalyma (miejsce mieszkalne) było pełne nie jest wyjaśniony. Możliwe, iż sama rodzina zamieszkująca Betlejem była bardzo liczna. Możliwe, iż inni członkowie rodziny wypełnili katalyma przybywając do rodzinnego miasta w związku ze spisem ludności. Nie jest również wykluczonym, iż katalyma mogło być w części zarekwirowane przez urzędników i żołnierzy, którzy dokonywali spisu. Niektórzy sugerują, iż powodem dla którego Józef i Maryja nie znaleźli gościny u swych krewnych były wątpliwości ich rodziny co do pochodzenia dziecka Maryi, które Józef akceptował wbrew wszystkim i wszystkiemu. Z punktu widzenia prawowiernego i bogobojnego Żyda ciąża Maryi, rozpoczęta zanim Józef zaczął mieszkać ze swoją żoną, powinna prowadzić do rozwodu czyli oddalenia Maryi. Tylko w taki sposób Józef mógł ocalić swą reputację pobożnego i uczciwego Żyda. Narodzinom Jezusa towarzyszyłaby zatem dezaprobata najbliższej rodziny Józefa i Maryi. Łukasz nie wspomina takiego faktu, jednak niektórzy komentatorzy chcą go widzieć jako sugerowany i wprost niewypowiedziany powód nieznalezienia gościny w Betlejem.³¹ Dając miejsce innym jeszcze hipotezom, można wspomnieć o sugestii, iż powodem opuszczenia katalyma nie był brak miejsca, jak czytamy w Łk 2,7, ale chęć zapewnienia koniecznej dla narodzin dziecka prywatności, której nie zapewniała publiczna katalyma. Interpretacja taka sprzeciwia się jednak tekstowi Łukasza, który wyraźnie podaje powód narodzin Jezusa w stajni: brak miejsca w katalyma.³² Łukasz nie podaje powodu dla którego nie było miejsca w katalyma, ewangelistę interesuje bowiem sytuacja niedostatku i braku w jakiej przychodzi na świat Dawidowy Mesjasz. Akcent pada na odwrócenie hierarchii wartości.³³ Warto w tym miejscu przytoczyć słowa Benedykta XVI, który medytując nad sensem słów nie było dla nich miejsca w katalyma (Łk 2,7) stwierdził:

 

Oparte na wierze rozważanie tego fragmentu doprowadziło do znalezienia w nim wewnętrznego paralelizmu do głębokich słów prologu Jana: „Przyszło do swojej własności, a swoi go nie przyjęli” (J 1,11). Dla Zbawcy świata, dla którego wszystko zostało stworzone, nie ma tu miejsca (zob. Kol 1,16). „Lisy mają nory, a ptaki podniebne – gniazda, lecz Syn Człowieczy nie ma miejsca, gdzie by głowę mógł położyć” (Mt 8,20). Ten, który poza miastem został ukrzyżowany (zob. Hbr 13,12), poza miastem też przyszedł na świat. Może to nam dać dużo do myślenia, wskazać na przewartościowanie dokonane w postaci Jezusa Chrystusa i w Jego orędziu. Od samego narodzenia jest On poza obszarem tego, co dla świata ma znaczenie i moc. Jednak właśnie Ten pozbawiony znaczenia i niemocny okazuje się Kimś naprawdę mocnym, Tym, od którego w końcu wszystko zależy. Dlatego cząstką stawania się chrześcijaninem jest wyjście z tego, o czym wszyscy myślą i czego chcą, odrzucenie dominujących kryteriów, umożliwiające znalezienie światła prawdy naszego bytu, i wejście w tym świetle na dobrą drogę.³⁴

 

Faktem jest, iż dziecię Jezus zostało złożone w żłobie (Łk 2,7), a więc w stajni, miejscu przeznaczonym dla zwierząt. Łukasz nie mówi o obecności zwierząt w momencie narodzin Jezusa. Obecność wołów i osłów w późniejszych chrześcijańskiej ikonografii, jak i plastycznych prezentacjach sceny narodzin Jezusa, przysłowiowej „szopce” spopularyzowanej przez św. Franciszka z Asyżu, miałaby pochodzić z lektury proroctwa Izajasza: Wół rozpoznaje swego pana i osioł żłób swego właściciela, ale Izrael nie poznał mnie, mój lud nie zrozumiał (1,3 LXX). Zarówno w tekście Izajasza, jak i w opisie Łukasza (2,7.12.16), występuje to samo greckie słowo fatne na określenie żłobu oraz słowo kyrios określające pana (Łk 2,11).³⁵ Fakt narodzin Jezusa w stajni dał impuls do wielu, nieraz szokujących w swej obrazowości, komentarzy Ojców Kościoła. Dla przykładu, św. Hieronim pisał: Nie znalazł On miejsca w Świętym Świętych, które jaśniało złotem, drogocennymi kamieniami, czystszym jedwabiem i srebrem. On nie jest urodzony pośród złota i bogactwa, ale pośród gnoju, w stajni, gdzie nasze grzechy były bardziej odrażające niż gnój. Urodził się na kupie gnoju, aby podnieść tych, którzy z niej przychodzą: „Dźwiga z gnoju ubogiego [Ps 113,7].”³⁶ Trzykrotne wzmiankowanie żłobu przez Łukasza (2,7.12.16) ma służyć nie tyle podkreśleniu jakieś specjalnej teologicznej prawdy związanej ze żłobem i stajnią, ale zupełnie innej funkcji: żłób jest specjalnym znakiem dla pasterzy, którzy dzięki niemu będą mogli zidentyfikować Zbawiciela. Nie każde dziecko w owych czasach rodziło się w stajni i było pielęgnowane w żłobie. Istotne jest przesłanie zwiastowane pasterzom: nowonarodzony będzie Zbawicielem (gr. soter), Panem (gr. kyrios), dawcą pokoju dla całego świata. Czas narodzin Jezusa to okres szczególny: August (wzmiankowany nie przez przypadek na początku opisu narodzin Jezusa) ogłasza się cesarzem, proklamuje nastanie światowego pokoju (pax romana), ogłasza bogiem swego ojca Cezara, a siebie samego synem boga, zbawicielem świata i panem. Opis Łukasza wydaje się być subtelną polemiką z panującą ówcześnie ideologią imperialną: nikt inny, ale tylko Jezus jest prawdziwym Zbawicielem, Panem i dawcą pokoju.³⁷

Już w drugim wieku Justyn, samarytański konwertyta pochodzący z Palestyny i umęczony w Rzymie około 165 roku, oraz apokryficzna Protoewangelia Jakuba, datowana na drugą połowę II wieku, mówią o narodzeniu Jezusa w grocie. Justyn (Dialog z Tryfonem 78,5) stwierdza, iż Józef nie mogąc znaleźć miejsca w wiosce zajął grotę znajdującą się w pobliżu osady.³⁸ Podobnie Protoewangelia Jakuba (18,1) stwierdza, iż Józef wprowadził mającą rodzić Maryję do jaskini.³⁹ Informacja o narodzinach Jezusa w grocie znajduje się także w pismach Orygenesa, Euzebiusza, Epifaniusza, pielgrzymkowych zapiskach Egeri oraz Hieronima. Ten ostatni pisał w jednym z listów (datowany na 395 r.): Od czasów Hadriana [117-138 po Chr.] aż do panowania Konstantyna, przez około 180 lat (…) Betlejem, teraz nasze, i najbardziej święte miejsce na ziemi (…) było ocienione gajem Tammuza, to jest Adonisa, i w jaskini w której kiedyś płakało dziecię Mesjasz, faworyt Wenus był opłakiwany.⁴⁰

W świetle współczesnych badań archeologicznych dwie tradycje, Łukaszowa mówiąca o żłobie sugerującym stajnię oraz patrystyczna mówiąca o grocie, tworzą logiczną całość. Jest niezbitym faktem, iż wiele domostw w Betlejem, szczególnie tych ubogich, znajdowało się w jaskiniach. Znaleziona ceramika oraz charakterystyczna dla okresu przed-konstantyńskiego obróbka kamienia pozwoliły ustalić, iż cały kompleks jaskiń, do których należy także grota wskazywana jako miejsce narodzenia Jezusa, był zamieszkały w okresie rzymskim (I-II w. po Chr.).⁴¹ Ludzie, jak i zwierzęta, przebywali często w jednym pomieszczeniu, jednak część przeznaczona dla ludzi znajdowała się zwykle na podwyższonej platformie.

Istnieje także drugie wyjaśnienie, które także współgra z relacją Łukasza. Jeszcze dziś wiele domów w Betlejem oraz w pobliskiej wiosce Um Salamonah, których konstrukcja sięga niespełna XIX wieku, ma wciąż klasyczną palestyńską dwupoziomową strukturę. Można przypuszczać, iż odpowiada ona domom budowanym tutaj w czasach Jezusa, gdzie górna rawieh, Łukaszowa grecka katalyma, służyła za pokój mieszkalny, oraz dolna rawieh, wykuta w skale lub najczęściej będąca naturalną jaskinią, służyła jako stajnia albo magazyn na żywność. To, iż rozmaite zwyczaje na Bliskim Wschodzie potrafią nienaruszenie trwać przez stulecia jest chociażby poświadczone przez fakt, iż beduińskie ludy Samu’, Yatta oraz Bani Naim w południowej Palestynie jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XX wieku mieszkały w jaskiniach zamieszkiwanych dwa tysiące lat temu i wcześniej przez ich protoplastów Nabatejczyków i Edomitów.⁴²

Tradycja patrystyczna oraz pisma apokryficzne wskazują, iż grota narodzin Jezusa znajdowała się poza Betlejem. Justyn twierdzi, iż grota była w pobliżu wioski. Protoewangelia Jakuba mówi o miejscu pustynnym (eremos). Późniejsi Ojcowie Kościoła, Euzebiusz i Cyryl Jerozolimski, poświadczają, iż grota była na polach w pobliżu miasta.⁴³ Tradycja wskazująca jako miejsce narodzin grotę znajdującą się poza Betlejem zadaje się przeczyć relacji Łukasza, który pisze o pasterzach udających się do Betlejem (2,15). Aniołowie także zwiastują radosną nowinę o narodzinach Jezusa w mieście Dawida (2,11). Możliwe jednak, iż grota znajdująca się nieopodal miasta i wykorzystywana przez jego mieszkańców jako stajnia była uważana za część osady.

 

Betlejem chrześcijan

 

W wyniku klęski pierwszego (66-73 r. po Chr.) oraz drugiego powstania żydowskiego (132-135 r. po Chr.) praktycznie wszystkie osiedla wiejskie w Judei zostały zniszczone lub w sposób znaczący podupadły. Betlejem nie było wyjątkiem. Z rozkazu cesarza Hadriana wygnano wszystkich Żydów nie tylko z Jerozolimy (przemianowanej na Aelia Capitolina), ale także z Betlejem.⁴⁴ W 1904 r. w pobliżu grobu Racheli odnaleziono pozostałości akweduktu z inskrypcjami poświadczającymi obecność garnizonu rzymskiego w Betlejem. Część uczonych datuje je na koniec II w. po Chr., np. 195 r. (J. Germer-Durand; C. Clermont-Ganneau, L. Vetrali), inni widzą powstanie tegoż akweduktu we początkowych latach istnienia Aelia Capitolina, a więc zaraz po upadku drugiego powstania żydowskiego (135 r. po Chr.) (C. Wilson, R. Amiran).⁴⁵ Po upadku drugiego powstania żydowskiego pod przywództwem Bar Kochby („Syna Gwiazdy”), 135 r. po Chr., Rzymianie urządzili w Grocie Narodzenia sanktuarium ku czci Tammuza-Adonisa. Adoptując mitologię asyryjsko-babilońską wierzono, iż Tammuz umierał na początku lata, w okresie „różowienia maków”, po czym zstępował do piekieł i rodził się do nowego życia. Czczony przez rolników, stał się personifikacją obumierającego i odradzającego się ziarna.⁴⁶ Wybór groty narodzenia Chrystusa jako ośrodka kultu pogańskiego mógł być świadomą próbą przeciwstawienia się kultowi chrześcijańskiemu, zapewne wciąż utożsamianemu z judaizmem. Faktem jest, iż mała wspólnota chrześcijańska była obecna w Betlejem w tym okresie. Poczucie goryczy ze strony chrześcijan wypływające z faktu profanacji groty wzmocniło jednak pamięć o dokładnej lokalizacji miejsca narodzin Jezusa.⁴⁷

Powrót kultu chrześcijańskiego na miejsce narodzin Chrystusa wiąże się z wolnością religijną gwarantowaną edyktem mediolańskim cesarza Konstantyna (313 r.), wizytą cesarzowej Heleny w Ziemi Świętej (324 r.) oraz interwencją św. Makarego, biskupa Jerozolimy, na soborze w Nicei (325 r.). W czasie tegoż soboru, cesarzowa prosi o wybudowanie kościoła w Betlejem dedykowanego Najświętszej Maryi Pannie. Przekazane przez nią znaczne sumy pieniędzy sprawiły, iż budowę rozpoczęto już w 326 roku. Konsekracja bazyliki nastąpiła 31 maja 339 roku. Budowla była na tyle imponująca, iż pięćdziesiąt lat później, Egeria, pierwsza kobieta-pielgrzym, która utrwaliła swe wspomnienia na piśmie, po swojej wizycie w bazylice zanotowała: Nie zobaczysz tu nic innego poza złotem i drogimi kamieniami oraz jedwabiem, bowiem jeśli widzisz zasłony – są one z jedwabiu obramowanego złotem, jeśli widzisz kotary – podobnie ozdobione są złotem i jedwabiem.⁴⁸ Pięcionawowa bazylika przylegała do ośmiobocznego budynku wznoszącego się bezpośrednio nad grotą do której prowadziły schody.

W 385 r. do Betlejem przybył po raz pierwszy Hieronim, kapłan rzymski. Po powrocie ze swej podróży z Egiptu (lato 388 r.) zamieszkał na stałe w jednej z grot w pobliżu Groty Narodzenia w Betlejem, dokonując na przestrzeni wielu lat monumentalnego dzieła przetłumaczenia Starego i Nowego Testamentu z języków oryginalnych na język łaciński. Tłumaczenie pozostało autorytatywnym tekstem biblijnym dla kościoła rzymsko-katolickiego aż po XX w. Ze względu na swą popularność nazwano je Wulgatą (od łac. vulgatus – „powszechnie znany, rozpowszechniony, pospolity”). Do Hieronima dołączyła także rzymska arystokratka Paula wraz ze swą córką Eustochium. Jej pokaźne środki finansowe przyczyniły się do powstania w Betlejem hospicjum oraz czterech klasztorów: jednego dla Hieronima i zgromadzonych wokół niego mnichów oraz trzech innych dla siebie i swoich towarzyszek. Cała trójka, Paula (404 r.), Eustochium (419 r.) i Hieronim (420 r.), została pochowana w grotach znajdujących się pod Bazyliką Narodzenia.

W wyniku zniszczeń bazyliki powstałych w czasie powstania samarytańskiego w 529 r. (bazylika została złupiona i podpalona), cesarz Justynian powiększył kościół, dodał narteks oraz zastąpił ośmioboczną strukturę znajdującą się nad grotą większą konstrukcją posiadającą trzy apsydy (531 r.). Gdy w 614 r. Persowie stają przed bazyliką, na jej frontonie widnieje mozaika przedstawiająca magów w ich narodowych strojach (por. Mt 2,1-12). Jako że najeźdźcy rozpoznali w nich swoich rodaków budowla została oszczędzona. Fakt ten został przywołany w czasie obrad synodu Jerozolimskiego w IX w., jako argument w obronie praktyki sporządzania obrazów.⁴⁹

Bazylika, poddana na przestrzeni wieków znaczącym przeróbkom (gł. Justynian), jak i zniszczeniom (gł. spalenie jej przez Samarytan w 529 r.), jest dziś najstarszym zachowanym w swej podstawowej strukturze kościołem w Ziemi Świętej.⁵⁰ Obecny stan bazyliki jest subtelnym przypomnieniem paradoksu sprzed dwóch tysięcy lat: mroczne wnętrze, surowa i nierówna kamienna posadzka, ledwie rozpoznawalne pod grubą warstwą kurzu fragmenty ściennych mozaik, nadwątlone zębem czasu wapienne mury, w swej lichości i nędzy, jak chciał tego prorok Micheasz, znaczą miejsce narodzenia Światłości Świata.⁵¹

 

 

 

 

Bethlehem: At the Intersection of Theology, History and Archaeology

 

Summary

 

The paper deals with one of the crucial places on the map of salvation geography (Heilsgeographie), namely Bethlehem. Starting with a discussion of the etymology of the city’s name, both in Biblical Hebrew (house of bread) and in ancient Akkadian cuneiform script (house of [the goddess] Lahmu/Lakhamu), the study then analyses all of the Old Testament references (with a special focus on the oracle of Micah 5:1) and New Testament references to Bethlehem. An overview of the economic and demographic situation of the Judean small towns and villages like Bethlehem during the Herodian era supplements the analysis. There is also an attempt to dispel the false conflict regarding a proper understanding of the locus of Jesus’ birth: stable presumed from the biblical data (cf. manger) versus cave attested in patristic writings and suggested by archeological survey of the area. The exact meaning of the Lucan term katalyma, meaning living space/room and not inn (as widely followed by modern translations of the NT), is also discussed, along with a brief overview of scholarly explanations as to reasons for the lack of room in the katalyma. The study ends with a note on the history of Bethlehem in the Roman and Byzantine periods, focusing on the traditional spot of Jesus’ birth as it was transformed into a pagan, and later Christian, place of cult.

 

Słowa klucze: Betlejem, narodzenie Jezusa, Bazylika Narodzenia, Boże Narodzenie, katalyma.

 

Keywords: Bethlehem, Birth of Jesus, Church of the Nativity, Christmas, katalyma.

 

Nota o autorze:

 

Adam Kubiś, ur. 1976, ksiądz diecezji rzeszowskiej, doktor nauk biblijnych, asystent w Katedrze Teologii Biblijnej NT w Instytucie Nauk Biblijnych KUL, autor książki The Book of Zechariah in the Gospel of John, Études bibliques (Nouvelle Série) 64, Pendé: Gabalda 2012.

Kategoria: Historia, Religia