Kisiel: O zwierzchności i miłości (post pugna)

Asymetria w debacie wyborczej polega na tym, że np. kwestię aborcji definiuje się jako domenę należącą wyłącznie do decyzji kobiety[2], a skutki, jakie mogą odczuwać mężczyźni w wyniku aborcji, są ignorowane.[3] Przytaczam ten temat, bo jest on dla nas papierkiem lakmusowym. Kobiety są bardziej skłonne głosować na partie lewicowe, tj. popierające poszerzenie dostępu do legalnego przerywania ciąży. Oczywiście pozbawienie kobiet praw wyborczych nie wchodzi w grę – ale gdyby traktować głos rodzin „po staremu” – tj. że prawo wyborcze ma tylko męska głowa rodziny, tzw. „left drift” byłby znacznie spowolniony[4]. Co za tym idzie, rachunek sprawiedliwości w przypadku aborcji jest taki: gdyby każda kobieta głosowała tak, jak doradziłby jej mąż lub ojciec rodziny, można by ocalić wiele istnień ludzkich. To nie jest przesadzone – to tylko statystyczny fakt, którego nie trzeba stawiać ponad wyznawane przez siebie imponderabilia.

Po drugie, chciałbym dobitnie podkreślić, że coś takiego „zmuszanie” w języku i działaniu katolików nie istnieje. Wartość moralna wszystkich aktów od nawrócenia, tak jak i uczynków złych czy dobrych jest tylko wtedy obiektywna, gdy konstytuuje je wolna wola. Także do poddaństwa w małżeństwie nie można zmusić, gdyż jest to kwestią wewnętrznego przekonania. Mówi o tym cytat z 1 Listu św. Piotra: to nie jest kwestia społecznych instytucji, ale wiary. Tak jak Abraham uwierzył Bogu i „zostało to mu poczytane za sprawiedliwość” (Rz 4,3), tak Sara uwierzyła Bogu, że będzie mieć dziecko i tak każda kobieta jest jej duchową spadkobierczynią (w tym kontekście Hbr 11, 11) – za sprawiedliwość także poczytane jest jej nazywać męża „panem” (1 P 3,1-7). Z własnej nieprzymuszonej woli, oddając się działaniu miłości w katolickim małżeństwie[5], gdyż żywotność wiary, jak czytamy z kolei w Liście św. Jakuba Młodszego, objawia się w uczynkach. Uczynki, jak już zostało napisane na początku tego akapitu, mają wartość moralną tylko przy dobrowolności[6].

Po trzecie, trzeba wyjaśnić, co oznacza „poddaństwo” kobiety, gdyż w tekstach komentujących ten artykuł kobiet zbyt łatwo przychodziło rozmówcom do utożsamiania poddaństwa ze zniewoleniem, jeśli w ogóle nie dożywotnim niewolnictwem żony[7].

Otóż, powinności, jakich trzeba bezwarunkowo dochować, nie umniejszają nic z wolności człowiekowi jako istoty obdarzonej „samo-panowaniem”. Jako katolicy mamy obowiązek co niedzielę uczestniczyć we Mszy Świętej, przestrzegać Dekalogu, żyć jako niezamężni w czystości, żywić i wychowywać w wierze nasze dzieci, dochowywać wierności współmałżonkowi, starać się przekonywać osoby o lewicowym poglądzie do naszych racji, a nie dokonywać na nich zamachów terrorystycznych czy czegoś podobnego. Te wszystkie „ograniczenia” nie są dla katolika ograniczeniami, tylko wskazówkami do sprawiedliwego i bogatego w owoce życia duchowego, a często i materialnego. Tak samo „poddaństwo” nie powinno być dla chrześcijańskiej kobiety ograniczeniem, tylko okazją do wzrastania w łasce (Hbr 11,11, 1P 3,6, Ef 5,21-22, Rz 3,8).

Następny problem z utożsamianiem „poddaństwa” z niewolnictwem jest czysto semantyczny. Nie każda zwierzchność zakłada odebranie autonomii. Przykład: jako konserwatyści uznajemy zwierzchność państwa, jego prawo do nakładania podatków, regulacji życia gospodarczego czy społecznego (kodeks cywilny) – nie uznajemy się jednak za „niewolników” państwa. Dzieci powinni uznawać zwierzchność rodziców, gdyż to ci ich żywią[8]. Katolicy powinni uznawać autorytet Kościoła i Papieża, gdyż w kwestiach dotyczących zbawienia, które wymagają objaśnienia, są ostatecznymi instancjami. Ale nie jesteśmy niewolnikami Papieża. Dopiero gdy niektórzy moi adwersarze (m.in. koleżanka Agnieszka Sztajer) zreflektują swoje rozumienie słowa „poddaństwa”, będzie można liczyć na uczciwą dyskusję. Fenomenologiczne „samo-panowanie” nie jest libertariańskim „samo-posiadaniem” ani tym bardziej stirnerowską „samo-wolą”. „Wolność zawiera w sobie zależność od prawdy, co z całą wyrazistością przejawia się w sumieniu”, czytamy w rozdziale książki „Osoba i czyn” św. Jana Pawła II[9] – zatem samo-panowanie nie oznacza oderwania aktów i czynów od moralnych obiekcji, na jakie mogą natrafiać.

Czym jest zatem „poddaństwo”? Jest zwierzchnością. Jako konserwatyści uznajemy istnienie hierarchii za rzecz dobrą i niezbędną, ponieważ po pierwsze, jest to porządkowanie rzeczywistości, po drugie, jasno określa odpowiedzialność. Z każdej władzy trzeba będzie „zdać sprawę” na Sądzie Ostatecznym, także mężowie ze zwierzchności nad żonami. Zwierzchność ta dotyczy rodziny i stosunków w niej panujących. Mężczyzna określa „politykę” rodziny, rozsądza spory wewnątrz niej, zarządza decyzjami finansowymi, jest naturalnym autorytetem rodziny na zewnątrz. Rodzina to jego małe i własne państwo, gdzie nie czuje się zagrożony, ale gdzie przyjmuje na siebie odpowiedzialność za rodzinę i otacza ją miłością, przede wszystkim duchową[10]. 

Leon XIII w encyklice „Arcanum Divinae Sapientiae„ przytacza, że kobieta jest poddana mężowi nie na wzór sługi, ale towarzyszki (czyli czyni to z własnej, nieprzymuszonej woli). Pius XI w encyklice „Divini Redemptoris” zauważa z kolei związek pomiędzy emancypacją kobiet, czyli wyrwaniem jej z życia domowego, a wypowiedzeniem poddaństwa mężowi w rodzinie.

Tutaj przechodzimy do innych praktycznych skutków dzisiejszej emancypacji. Jako, że z wykształcenia jestem ekonomistą, chciałbym przybliżyć kwestię marketingu. Kobieta podejmuje dzisiaj 75% decyzji konsumenckich i kupuje 80% produktów sprzedawanych ze wsparciem marketingu[11]. Portal emarketer donosi, że z sondy na próbie 22 tysiącach kobiet 45% kobiet dokonało zakupu produktu, ponieważ widziało jego reklamę[12]. Z kolei w czasopiśmie „Insights in Marketing” czytamy, że matki mniej od niezamężnych kobiet odczuwają wpływ reklam na kobiety. To nie dziwne, gdyż w przypadku matek więcej zakupów dokonywanych jest „z konieczności” niż z kaprysu. Ponadto budżet domowy dzieli się na więcej osób, część rzeczy jest niezbędnych (jak artykuły dla dziecka), jest także mniej czasu na „rozrywkę”[13]. Reasumując: dzisiejszy konsumpcjonistyczny kapitalizm kieruje swoje marketingowe ostrze w kierunku kobiet. Warto tutaj przytoczyć badania TD Bank[14]: więcej mężczyzn inwestuje niż kobiety (39 do 27%), więcej kobiet używa kart kredytowych do codziennych mniejszych zakupów (37 do 29%)[15]. Z kolei ankieta Uniwersytetu w Princeton wykazała, że mężczyźni mają więcej oszczędności niż kobiety (60 do 49%) i więcej oszczędzają w całym życiu (40,5 tys. $ do 12,4 tys. $ u kobiet)[16].

Ponadto, firmy, antycypując wyższy popyt ze strony kobiet, ustalają wyższą cenę na „damskie” wersje swoich towarów. 51% produktów dla kobiet ma cenę wyższą (średnia to 7%) niż analogiczny produkt dla mężczyzn[17]. Złośliwie mówiąc, aby kobieta kupiła produkt po wyższej cenie, wystarczy przefarbować opakowanie na różowo. Podsumowując: kobiety inwestują i oszczędzają mniej, są bardziej narażone na działania marketingowe (efekt „różowego” opakowania). Co ciekawe, feministki nie nawołują do rozsądnego kupowania męskich odpowiedników, tylko do ustawowego „zrównania cen”[18].

Ostatnim i najpoważniejszym ze skutków jest demografia. Liczba badań stwierdzających negatywny związek pomiędzy dochodami kobiety oraz jej aktywnością zawodową, a dzietnością, jest za duża, by wszystkie omówić[19]. Konsekwencje tzw. „dziury demograficznej” dla utrzymania systemu emerytalnego są poważne. Przy dzietności, jaką obecnie ma Polska (1,2 do 1,4 w ostatnich latach), oznacza to, że urodzony dzisiaj podatnik za 20 lat będzie miał na utrzymaniu dwa razy więcej osób starszych niż obecnie[20]. Jeśli z kolei wysokość składek ma pozostać na niezmienionym poziomie to niezależnie, czy system pozostanie takim, jaki jest (płacenie przymusowej składki w zamian za otrzymanie praw do przyszłej emerytury), czy zostanie on przekształcony w indywidualny system kapitałowy, wysokość emerytury musi spaść[21].

Ewentualnie, (częściową) rolę gwarantów utrzymania na starość będą musieli przyjąć przyszli rodzice albo trzeba będzie zbudować „tanie ośrodki” dla osób starszych, gdzie będzie można zapewnić im wikt i opierunek po niskich cenach. Wizja ta staje się iście orwellowska, jeśli to połączenie taniego hostelu ze szkolną stołówką skomponować dodatkowo z całodobowymi żłobkami i przedszkolami – byle tylko utrzymać kobiety na rynku siły roboczej, jak postulują feministki. Na budowanie więzi rodzinnej solidarności nie ma co liczyć. Ponadto, istnieje korelacja między wyższymi zarobkami kobiet a spadającą liczbą małżeństw i większą ilością rozwodów[22]. Zmniejszony admiration effect[23] ustępuje assortive income mating. Zrównanie zarobków mężczyzn i kobiet może z kolei powodować powstawanie większej ilości niestabilnych związków[24]. Ekonometryczne korelacje faktu, że lepiej wykształcone kobiety ciągle preferują mężczyzn o wyższych zarobkach i że związki, gdzie mężczyzna zarabia więcej od kobiety są stabilniejsze, można znaleźć w pracy Yue Qiana[25].

Omówiliśmy zatem skutki duchowe, polityczne, finansowe i społeczne z nadmiernej „emancypacji”, albo, inaczej mówiąc, z niepodjęcia się „zwierzchności” małżeńskiej przez żonę. Warto jednak jeszcze omówić kilka metodologicznych problemów. Po pierwsze statystyka uczy nas, jak obliczać średnią czy wyciągać medianę, tymczasem średnia ani mediana nie musi być miarodajna. Żadne narzędzie statystyczne nie uprawnia ponadto do wartościowań. I tak: są kobiety, które lepiej niż przeciętni mężczyźni zarządzają finansami[26]; są kobiety, które wybierają partie konserwatywne/prawicowe; są kobiety, które mają wyższe wykształcenie od mężczyzn, są doktorami czy profesorami – co więcej: mężczyźni w swojej średniej nie byliby nawet magistrem. Jest za to więcej doktorów i profesorów mężczyzn niż kobiet[27], są kobiety silniejsze/szybsze/mają lepszą kondycję (chociażby sportsmenki) itp. itd. Jednak stwierdzenia, że są kobiety lepsze od „przeciętnego” mężczyzny, są po prostu manipulacją. Nie porównuje się elitarnych jednostek grupy A z przeciętnymi grupy B – powinno porównywać się przeciętne jednostki z A i B oraz elitarne z A i B między sobą – inaczej porównanie traci swoją wartość poznawczą. I tak, Na liście 100 najbogatszych ludzi Forbesa jest tylko 10 kobiet. Rekordy lekkoatletyczne kobiet są dalece mniejsze niż mężczyzn. Męski sport przyciąga więcej widzów. 40% kadry uniwersyteckiej to kobiety[28], ale tylko 13% na kierunkach technicznych[29]. Jest to zresztą wyjaśnienie mniejszych zarobków żeńskiej kadry uniwersyteckiej i gender pay gap w sektorze komercyjnym.

Z kolei bardzo sporną kwestią jest to, czy słowa św. Pawła z Listu do Efezjan miały jedynie tło historyczne, co zdaje się sugerować św. Jan Paweł II w „Mulieris dignitatem”. Jednak jest to „tylko” list apostolski, a nie encyklika, zresztą mająca nieścisłe sformułowania, zatem jest to dokument niższej rangi niż encykliki Leona XIII i Piusa XI – encykliki, dodajmy, dużo bliższe naszym czasom niż czasom apostołów. Co do objaśnień św. Jana Pawła II – jeśli relacja poddaństwa jest obustronna w małżeństwie, a jednostronna w relacji Chrystus-Kościół, to jak można mówić jeszcze o analogii „Wielkiej Tajemnicy”? I co ze słowami św. Piotra, postaci chyba nie mniej ważnej od św. Pawła? Dlaczego z listów św. Pawła wybieramy to, co uniwersalistyczne przy innych sakramentach (chociażby Eucharystii: „kto niegodnie spożywa Ciało…”), ale przy „magnum sacramentum” robimy podział treści na tymczasowe i ponadczasowe? Nieciężko o podejrzenia, że po prostu w obliczu „napierającej” emancypacji i feminizmu, Kościół w osobie Papieża-Polaka zrobił pewne ustępstwa. Gdyby jednak „temperatura” otoczenia społecznego się zmieniła, powrócilibyśmy do rozumienia „poddaństwa”, jakie można znaleźć w encyklikach poprzednich papieży[30].

Argument historyczności można zresztą odwrócić: Wśród wielkich cywilizacji historycznych ciężko znaleźć jakąkolwiek matriarchalną albo nawet równościową. „Podbój” cywilizacyjny musi oznaczać specjalizację zadań i odbywać się na dłuższą metę przy wysokim poziomie demograficznym lub inkulturacyjnym. Tłumaczy to, dlaczego niższe kultury podbijały te o wyższym poziomie cywilizacyjnym. Negatywna korelacja między dzietnością a bogactwem jest łatwa do udowodniona, tak samo jak pozytywna pomiędzy religijnością a dzietnością[31]. Wyjaśnienie jest dosyć proste na gruncie klasycznej ekonomii: w przypadku wyższych dochodów, koszty oportunistyczne wychowania dziecka rosną. Zbyt dużo „traci” dzisiejsza kobieta, jeśli chce mieć trójkę lub więcej dzieci. Nasi lewicowi i liberalni adwersarze tym bardziej nie mają wątpliwości, że im bardziej „patriarchalna” kultura, tym bardziej religijna[32].

Wreszcie, ultima ratio moich adwersarzy: choćby wszystkie negatywne skutki, duchowe, społeczne, ekonomiczne, demograficzne, polityczne były prawdą, choćby przyczyny leżały w dających się stwierdzić na poziomie neurobiologicznym różnicach między kobietami a mężczyznami[33] czy na poziomie elementarnej ekonomii (koszty oportunistyczne wychowania dziecka dla kobiety, ograniczone zasoby czasowe), to i tak będziemy się twardo opowiadać za „równością”. Problem w tym, jak rozumiemy tę równość. Np. z punktu widzenia zbawienia duszy, kobiety i mężczyźni mogą tak samo się zbawić, więc pod tym względem mamy niezaprzeczalną równość w godności duszy przed Bogiem. Jeśli chodzi o prawa w sensie legalistycznym, także rozumnym rozwiązaniem jest równość. Nie można odbierać kobietom prawa do autonomicznego zarobku, bo pozbawiamy prawa do utrzymania rodziny kobiety opuszczone przez wiarołomnych mężów, samotne kobiety, wdowy oraz po prostu ten odsetek kobiet, których talenty w danej dziedzinie są na tyle duże, że ich realizacja odbywa się z dużą korzyścią dla całego społeczeństwa. Także w przypadku niedomagania męża (o czym pisze np. Pius XI w „Castii Conubii”) żona powinna czy ma wręcz obowiązek przejąć „stery” rządzenia rodziną. Dzisiaj jest to w wielu przypadkach smutna konieczność.

Clou leży w wychowaniu dzieci: Kobieta jako ta, która nosi ciążę, a następnie karmi piersią, kobieta jako ta, która (statystycznie-neurobiologicznie) jest mocniej zorientowana na relację i opiekę, jest naturalnie predysponowana do opieki nad dziećmi, a co za tym idzie, do dłuższego przebywania w domu. Jest kwestią specjalizacji, nie godności, by jedna płeć bardziej utrzymywała dom, a druga bardziej się nim zajmowała. Zajęcie wychowania dzieci, budowania relacji i utrzymania domu jest tak samo ważne jak praca zarobkowa i rola przewodzenia mężczyzny. Rodzina katolicka nie istnieje bez jednego i drugiego. W dodatku porządek miłości nakazuje, aby kobieta jako istota słabsza fizycznie i wrażliwsza emocjonalnie doświadczała mniej stresu i więcej miłości („przywilej w miłości”, jak to określił Pius XI).

Nie jest to też postulat, który należy wprowadzać „po trupach” bez odniesienia do innych odcinków rzeczywistości. Dzisiejsze zarobki mężczyzn i kobiet są zniekształcone przez redystrybucję do publicznego sektora. Kobiety żyją dłużej (i w wielu krajach szybciej przechodzą na emeryturę), wobec czego są beneficjentami systemów emerytalnych i opieki zdrowotnej netto. Redystrybucja objawia się także w zatrudnieniu w sektorze publicznym. W Austrii kobiety mają wyższy udział w takich sektorach publicznych jak: personel na umowę, służba urzędnicza, sądy, personel szpitalny, kadra nauczycielska, akademicy na państwowych uczelniach. Mężczyźni mają wyraźną przewagę tylko na wyższych stanowiskach urzędniczych oraz w policji i wojsku[34]. W Niemczech udział kobiet w sektorze publicznym wyniósł w 2015 już 56%[35]. W Polsce kobiety stanowią 72% personelu na poziomie samorządowym[36]. Nawet na stanowiskach kierowniczych w wyższych urzędach przewagę w Polsce osiągnęły kobiety – 52%[37]. Negatywne efekty przymusowych parytetów, przepisów o równej płacy i polityk antydyskryminacyjnych na kształtowanie się płac są znane, jeśli przyjąć teorię racjonalnego przedsiębiorcy[38], chociaż trudne do obliczenia.

Dopiero zmniejszenie efektów redystrybucyjnych na płace kobiet i mężczyzn stworzyłoby warunki dla „konserwatywnej” rodziny. Część kobiet nie pracuje, ponieważ tego chce, tylko ponieważ płaca mężczyzny nie wystarcza na utrzymanie całej rodziny. Społecznym samobójstwem byłyby więc dzisiaj sztuczne (państwowe) próby limitowania pracy kobiet i ogólnie nie jest to zbyt rozumne, bo samotne kobiety też potrzebują przecież źródła utrzymania. Jak jednak napisaliśmy w pierwszym tekście: to, że obecny stan jest chory, to, że potrzebna jest legalistyczna równość, nie oznacza, że ten stan należy przyjmować z zadowoleniem, a porządek rodziny wywracać. Jest dużo wskaźników, na czele z demografią, mówiącą, że jesteśmy daleko od „konserwatywnego ideału”. Fakt – to jest „tylko” ideał. Tylko, że nie wiem, jak konserwatysta i katolik może bez ideałów żyć, tak samo jak bez pewnych stałych i bez hierarchii[39].

Na koniec: co zrobić, kiedy trzeba w trybie pilnym podjąć ważną decyzję, a mąż i żona nie mogą dojść do porozumienia? To jest najlepszy przykład działania zasady zwierzchności w rodzinie: wtedy właśnie, by przełamać impas, mąż podejmuje decyzję i bierze za nią odpowiedzialność, zrzucając ją z delikatnych ramion kobiety. Branie odpowiedzialności uczy chłopca, jak być mężczyzną, uczy zaufania do żony, bo mąż wie i czuje, że żona mu ufa i traktuje go z autorytetem, a nie jak skarbonkę i misia do przytulania. Jest to bodziec do jego rozwoju oraz do okazywania przez niego większej miłości. Do tego to wszystko się sprowadza: zwierzchność powinna być tak samo efektem jak i przyczyną pochodzącą z miłości oblubieńczej małżonków, tego wielkiego obrazu miłości Bożej do Stworzenia – „magnum sacramentum”.

Kamil Kisiel

Kategoria: Kamil Kisiel, Kultura, Publicystyka, Religia, Społeczeństwo