Polityka konkurencji – krytyka podejścia austriacko-libertariańskiego

Zdumiewająca jest argumentacja przedstawicieli szkoły austriackiej, kiedy przychodzi do badania zjawiska koncentracji gospodarczej. Monopol – ich zdaniem – nie jest możliwy (a co za tym idzie: także inne formy blokowania rynku), o ile państwo takiego nie stworzy. A nawet jeśli coś takiego, jak prywatny monopol lub kartel prywatnych przedsiębiorstw istnieje, to na pewno jest to dobre dla gospodarki – jest to najlepsze wyjście przy otwartym rynku, gdyż zaraz może pojawić się nieoczekiwany konkurent, a członkom kartelu opłaca się oszukiwać swoich partnerów.

Argumentacja Rothbarda w tym zakresie jest dosyć prosta i w zasadzie celuje w punkt, który jest atakowany przy innych okazjach. Mowa o modelu ogólnej równowagi. Spróbujmy streścić jej najważniejsze założenia i wyniki, a także pokazać wpływ na politykę konkurencji. Jeśli liczba przedsiębiorstw jest wystarczająco duża, wówczas ich wpływ na cenę jest niewielki, gdyż każda podwyżka zachęca konsumentów do wyszukania i zakupu najbardziej spokrewnionego substytutu u konkurenta. Jeśli z kolei oferentów jest mało, to każdy z nich może wpływać na cenę manipulując podażąⁱ – przyjmując założenie, że im większa podaż, tym relatywnie mniejsza cena. W skrajnym przypadku – czyli pojedynczego oferenta-monopolisty cena ustala się w wyniku maksymalizacji przychodu (pierwsza pochodna funkcji przychodu równa się optymalnej cenie produktu).

Rothbard w swoich tekstach sprawia wrażenie, jakby nie wiedział, że zarówno przypadek modelu konkurencji doskonałej, czyli kiedy liczba oferentów jest na tyle duża, że cena jest równa marginalnym kosztom produkcji, jak i monopolu, czyli kiedy cena równa się punktowi maksymalizacji dochodu monopolisty, są tylko punktami referencyjnymi, odnośnikamiⁱⁱ – w dodatku przedstawiają najbardziej skrajne warianty, praktycznie niespotykane w ekonomicznej „rzeczywistości”ⁱⁱⁱ. W praktyce gospodarczej będziemy mieli zależnie od branży to sytuację bliższą to punktowi konkurencji doskonałej, to monopolowi czy oligopolowi. Najprostszą metodą na stwierdzenie poziomu koncentracji gospodarczej są Indeksy Herfindahla^iv i Lernera^v.

W tym punkcie należy dodać, że negatywny wynik obu wskaźników nie świadczy jeszcze o konieczności uruchamiania państwowych (odgórnych, biurokratycznych) środków zaradczych, czego tak panicznie boi się Rothbard wraz ze swoim ideologicznym potomstwem^vi. Nawet w sytuacji dużej oligopolizacji może dojść do sytuacji znanej z podręczników ekonomii jako „konkurencja Bertranda”^vii. Wystarczy, że będziemy mieć na rynku substytutów co najmniej dwóch oferentów, by jeden z nich mógł przebić ofertę konkurenta aż do zerowego narzutu cenowego na własne koszty marginalne i tym samym ściągnąć do siebie cały popyt na rynku. Drugim zatem indykatorem polityki konkurencyjnej jest wielkość narzutu cenowego^viii. Warto – aż do znudzenia – przypominać „Austriakom”, że znowu chodzi o punkt referencyjny, a nie odbitkę w skali 1:1 na praktykę polityki ekonomicznej. W praktyce oczywiście żadne przedsiębiorstwo – czy to w warunkach konkurencji zbliżonej do doskonałej, czy konkurencji Bertranda – nie będzie miało przy zerowym zysku motywacji do produkowania czegokolwiek^ix. Wynik teoretycznych badań klasycznej teorii ekonomii mówi tylko o punkcie granicznym. Długookresowo sytuacja na rynku będzie oscylowała zdecydowanie ponad tym punktem. Krótkookresowo może dochodzić do schodzenia poniżej granicy krytycznej, np., gdy jeden z konkurentów zechce wykończyć innych za pomocą dumpingu cenowego (definiowanego jako sprzedaż poniżej kosztów produkcji). Błędem (lub celową retoryczną manipulacją) jest czynienie z powyższej teorii „nierzeczywistej” tylko dlatego, gdyż nie występuje w „czystej postaci” w rzeczywistości. O tym, dlaczego jest to intelektualna nieuczciwość, powiemy, gdy już w całości opiszemy zarysy polityki konkurencji.

O ile zatem teoretycznie sytuacja konkurencji Bertranda jest możliwa, to o tyle zgodnie z teorią decyzji ekonomicznej wraz ze spadkiem liczby konkurentów rośnie zachęta do utworzenia kartelu lub zmowy cenowej. Dzieje się tak, gdyż w przypadku licytowania się na niższą cenę swoich produktów spada – co oczywiste – zysk każdego z uczestników gry rynkowej, zysk – dodajmy – na jednostkę sprzedanego towaru. Tworząc zmowę cenową, dzieląc rynki, klasy konsumentów czy ilości każdy z uczestników kartelu może podwyższyć swój zysk i (co jest empirycznie ważniejszym motywatorem) ustabilizować pozycję gospodarczą. Jak pokazały ostatnie badania ekonomii behawioralnej, sytuacja, w której podmiot życia gospodarczego próbuje maksymalizuje zysk należy do rzadkości, gdyż takie strategie wymagają podjęcia sporego ryzyka, a ludzie w większości są ryzyko-awersyjni – zatem wybierają takie działanie, który przyniesie im „tylko i aż” zadowalający poziom satysfakcji. Rzuca to nowe światło na żywotność niektórych karteli: Jego członkowie nie tworzą go z uwagi na chęć maksymalizacji zysku, ale z uwagi na zabezpieczenie jego określonego poziomu, który mógłby być nieosiągnięty, gdyby jego członkowie konkurowaliby lub zostaliby do tego zmuszeni w warunkach wolnej konkurencji.

Z tego wynika, że następnym indykatorem w polityce konkurencyjnej musi być kompleks teoretycznych narzędzi badających długoterminową stopę zysku dla członków karteli (pojedynczo i razem) raz w przypadku kartelu, jak i w przypadku wolnej konkurencji. Ponownie należy podkreślić, że nie jest to konieczne w przypadku, gdy liczba konkurentów jest duża i istnieje możliwość łatwej substytucji. Takie badanie porównawcze ma sens tylko w przypadku zaawansowanej oligopolizacji rynku (zwyczajowo przyjmuje się, że krytyczna granicą jest ok. 10 konkurentów z udziałem rynkowym powyżej 90%). Także geograficzne rozmieszczenie ośrodków produkcyjnych i logistycznych oligopolistów gra tutaj pewną rolę (monopol/kartel lokalny)^x.

Ciągle jednak jesteśmy daleko od uruchamiania „policji rynkowej” (Alexander Rüstow) czyli urzędu monopolowego czy antykartelowego. Oligopolizacja, wysoki wskaźnik koncentracji gospodarczej, wysoki narzut cenowy i stabilność kartelu (mierzona przewagą długoterminowego zysku w kartelu nad zyskiem w warunkach konkurencji^xi) są warunkami wstępnymi tylko po stronie podaży. Po stronie popytu dużą rolę gra jego elastyczność. Rosnąca cena produktu nie musi pociągać za sobą proporcjonalnego spadku w popycie. Gdy popyt jest nieelastyczny (<1)^xii, monopolista czy kartel są w stanie narzucić dużo większy narzut cenowy na swoje marginalne koszty^xiii.

Skrajnym przykładem jest sytuacja, w której do wyspy z jakimś miastem prowadzi jedyny most. Jego prywatny właściciel mógłby od każdego, kto chciałby go opuścić, zażądać maksymalnej stawki – ze szkodą dla „konsumentów” przejazdu przez most uszczupleniem ich dochodu w porównaniu do sytuacji, w której istniałyby co najmniej dwa mosty. W takiej sytuacji możliwe są dwa wyjścia: Albo przymusowa kontrola nad jednym, zmonopolizowanym mostem, albo subwencja na budowę drugiego miasta (czyli w zasadzie stworzenie konkurencji). Przykład jest oczywiście – co podkreślmy – czysto teoretyczny^xiv. W rzeczywistości stosunki ekonomiczne są dużo bardziej zawiłe i skomplikowane.

Ciekawą sytuacją jest, gdy oprócz małej liczby oferentów maleje lub niewielka jest także liczba konsumentów, tj. uczestników po stronie popytu. W sytuacji, gdy jest jeden oferent pewnego produktu i jeden kupujący ten produkt, dochodzi do ciekawego starcia, w którym wygrywa ta strona, której siła negocjacyjna jest wyższa. Rzadkie podzespoły, nietypowe (wysokie?) kwalifikacje danego pracownika, obiecujący patent to jedne z licznych przykładów. Czemu jest to ważne? Ponieważ należy odróżnić sytuację monopolisty/kartelu od pioniera. Producent nowego produktu jest łudząco podobny do monopolisty: Przy małej elastyczności cenowej i dużym popycie także może narzucać wyższą cenę i inkasować wyższą rentę producencką (aczkolwiek – krótkookresowo, gdyż wysoka cena zachęca naśladowców). Pionier jest jednak uprawniony do tego poprzez dokonanie odkrycia (luki) w potrzebie innych aktorów życia gospodarczego i jako motywacja do poszerzenia produkcji. Bardzo podobną do sytuacji pioniera jest sytuacja aktora życia gospodarczego operującego w niewielkiej gospodarczej niszy. Implicite można wywnioskować, że aby w ogóle rozmawiać o monopolu czy kartelu należy także sprawdzić wielkość całego rynku oraz oszacować jego ekonomiczne znaczenie dla konsumenta. Nie każda branża jest skartelizowana, gdzie jest po prostu mało oferentów.

Tabela 1. Oligopolizacja wg Euckena. Na czerwono zaznaczono przypadki mogące podlegać polityki konkurencji.

Za pomocą typologizacji Euckena należy tedy wywnioskować, że aby uzasadnić politykę konkurencyjną, należy po stronie popytu stwierdzić odpowiednio dużą liczbę aktorów życia gospodarczego, a po stronie podaży małą. Im większy rozziew, tym bardziej zasadne jest wkroczenie organów regulujących. Należy, jak wspomniałem, uwzględnić przy tym wielkość i znaczenie danego rynku. Tzw. „kartele klasy średniej”, które są tworzone w celu np. stworzenia optymalnych (tańszych) kanałów dystrybucyjnych i logistycznych, byłyby tym samym wyłączone spod urzędowej kurateli^xv.

W tym miejscu jednak sprawa ciągle nie jest rozstrzygnięta. Wróćmy na chwilę do wysokiego narzutu cenowego na koszty monopolisty lub członków kartelu/zmowy. Schumpeter argumentował, że nie tylko nie jest to złe zjawisko, ale w wielu przypadkach umożliwia pewne inwestycje (które bez tego wysokiego zysku nie miałyby miejsca) i (co wynika z pierwszego) powoduje technologiczny postęp^xvi lub przetrwanie w warunkach kryzysowych^xvii. Na pierwszy rzut oka rozważania Schumpetera przeciwstawione są teoretycznym myśleniu ordoliberałów. Argumenty Schumpetera bywają używane w dyskusjach na korzyść austriackiego zalecenia na temat „zostawienia w spokoju na wolnym rynku prywatnych karteli i monopoli w spokoju”.

Nic bardziej błędnego. Schumpeter zwrócił uwagę na to, że opisana sytuacja „jest możliwa”, zatem nie występuje w każdych okolicznościach^xviii. Nowoczesna teoria konkurencji i wyboru ekonomicznego uściśla, że ma to najczęściej miejsce, gdy rozszerzenie produkcji lub unowocześnienie aparatu produkcyjnego obiecuje jeszcze wyższą stopę zysku. Istnieje wielu naukowców, którzy przedstawiają wyniki teoretycznych badań, gdzie monopolista jest wręcz naturalnie zainteresowany podwyższaniem jakości. Jak się dzieje więc, że większość monopolistów (zarówno państwowych, jak i prywatnych) oferowała w przeszłości bądź nadal oferuje usługi marnej jakości? Pewną odpowiedzią jest proste stwierdzenie, że stopa zysku nie może rosnąć w nieskończoność nawet dla monopolistów czy kartelu. W pewnym momencie cena osiąga taka pułap, że konsument rezygnuje (jeśli nie rozchodzi się o produkt życiowo niezbędny) z niego, bądź wyszukuje daleki substytut. Monopolista zazwyczaj od razu maksymalizuje zysk (podwyższając cenę, tnąc koszty i wydatki na inwestycje, a najczęściej wszystko na raz)^xix.

Dlatego właśnie kolejnym i niezbędnym elementem polityki konkurencyjnej jest kontrola jakości oferty monopolu/kartelu/członków zmowy cenowej. Można to mierzyć na wiele sposobów: Poziomem satysfakcji konsumentów, stanem technicznym sprzętu (porównując np. z podobnymi firmami działającymi zagranicą), amortyzacją kapitału stałego i poziomem wydatków na inwestycje. Gwałtowna poprawa jakości usług byłych i obecnych monopolistów państwowych jest związania (poza otworzeniem rynku na realnych i potencjalnych konkurentów) właśnie z tą kwestią.

Podsumowując, aby polityka kontroli monopolu lub dekartelizacji była w pełni uzasadniona, muszą zaistnieć następujące warunki lub zostać zbadane następujące aspekty ekonomiczne:

1. Stan istniejących regulacji prawnych – polityka dekartelizacyjna nie ma większego sensu, gdy państwo dyktuje np. cła na zagranicznych konkurentów bądź też zabrania krajowym wejścia na rynek np. poprzez wysokie wadium, jak ma to w przypadku banków.

2. Stwierdzić stopień otwarcia rynku jako takiego. Większa część tego punktu odnosi się do zbadania ilości i znaczenia „zapór administracyjnych” (licencje, koncesje, stopień regulacji branży), ale także barier rynkowych w postaci wielkości kapitału stałego niezbędnego do wkroczenia na rynek jako potencjalny konkurent.

3. Stan koncentracji gospodarczej mierzony dwoma wskaźnikami (Indeksem Herfindahla i Indeksem Laspera) oraz stwierdzenie typu sytuacji na podstawie typologizacji Euckena.

4. Zbadaniem wielkości danej branży oraz możliwości substytucji branży zmonopolizowanej/skartelizowanej. Jest to ważne, by odróżnić sytuację pioniera lub wyspecjalizowanej niszy od sytuacji koncentracji gospodarczej.

5. Zbadać elastyczność popytu, czyli reakcji w ilości kupowanego towaru na wahania cenowe. W przypadku monopolu zazwyczaj mamy do czynienia z niską elastycznością, czyt. popyt maleje wolniej niż wzrasta cena.

6. Najtrudniejszym punktem jest porównanie stopy zysku długoterminowego członków kartelu/monopolisty z zyskiem w warunkach konkurencji. Zadanie jest odrobinę łatwiejsze, gdy istnieją zagranicą rynki branżowe, które dotyczą tematyki i branży, którą się zajmujemy. W przypadku podobnej sytuacji (czyt. kartelizacji i monopolizacji) w innych państwach bądź jakiegokolwiek braku punktu odniesienia, należy zdać się na (dość niedoskonałe i w pewien sposób arbitralne) narzędzia teoretyczne. Ten punkt pokazuje, że nie wolno oceniać sytuacji konkurencyjności za pomocą jednego czynnika.

7. Należy zbadać strukturę kosztów i wydatków monopolu/członków kartelu lub zmowy cenowej. W przypadku, gdy zapewniają one wysoką jakość i wzrost efektywności produkcji (i jest to możliwe do uzasadnienia – znowu przez badanie analogicznych rynków zagranicznych, amortyzacji i poziomu satysfakcji konsumentów), polityka antymonopolowa/antykartelowa powinna być dużo łagodniejsza i ograniczona do formalnego nadzoru.

8. Należy wykorzystywać instytucję świadka koronnego (czyli „donosu” pierwszego członka kartelu, który wyłamie się z porozumienia) oraz możliwości zgłoszenia podejrzenia kartelu przez konkurenta. Jest to jak do tej pory najskuteczniejsze i najbardziej praktyczne narzędzie polityki dekoncentracji gospodarczej i polityki konkurencji.

9. Osądzić możliwość skorzystania przez konsumentów z substytutów (i ponownie sprawdzić regulacje prawne w tym zakresie). Skorelować stopień substytuowania z wahaniami cen.

10. Monitorować, w jaki sposób środki zaradcze (kary, rozbijanie, zakazy fuzji) wpływały na koncentrację gospodarczą i kształtowanie się cen w przeszłości. Szczególnie surowo kontrolować przetargi publiczne i skup państwowych instrumentów finansowych. Pierwsze przyczyniły się do znacznej koncentracji w sektorze budowlanym, drugie w sektorze finansowym. W dodatku te drugie objawiają się w szkodliwej procykliczności całej gospodarki. Kontrolować tzw. „odziedziczone” po byłych państwowych monopolach pozycje monopolistyczne czy też pozycje liderów.

Sam ten przegląd pokazuje, że gdy „austriacy” podchodzą do tematu polityki konkurencji, traktują temat zbyt powierzchownie, za to z wielkimi uprzedzeniami. Po pierwsze, libertariańskie potomstwo ASE choruje na chroniczny lęk przed interwencjonizmem. Dla nich każda próba stwierdzenia niedoskonałości prywatnej przedsiębiorczości w jednej dziedzinie oznacza poddanie kapitalizmu jako całości. Sarkastycznie komentuje się to powiedzonkiem, że „jednego dnia wprowadzasz 1% podatek, drugiego dnia kopiesz kanał nad Morzem Białym”. Wygląda to, jakby część libertarian wciąż trwała w debacie lat 30., kiedy wynik starcia komunizm vs kapitalizm był empirycznie nierozstrzygnięty. Można by tę kwestię psychologicznej predyspozycji przedstawicieli ASE odwrócić. To realny socjalizm okazał się trwale niezdolny do reform. Tymczasem kapitalizm tudzież system przedsiębiorczości prywatnej okazał się projektem ewolucyjnym, modyfikowalnym. Jasne, wymienianie problemu polityki konkurencji obok innych, niezbyt trafnych „reform” (jak wysokie opodatkowanie, regulowanie czy polityka inflacyjna), sprawia wrażenie, jakby występowała ona jako dodatkowy zarzut na wokandzie, gdzie oskarża się kapitalizm o zło świata i chce się go skazać na szybką śmierć. Polityka konkurencji ma tworzyć ramy chroniące to, co daje gospodarce największą żywotną siłę w systemie prywatnej przedsiębiorczości, czyli mechanizm konkurencji. To, że podaje się ją jako argument za nacjonalizacją, etatyzacją czy nawet zmianą systemową, należy uznać i taktować jako intelektualny absurd.

Naturalnie, można politykę konkurencji taktować jako ograniczenie prawa własności, którego absolutyzacja zdaje się wśród „Austriaków” (a co dopiero libertarian) nie mieć granic. Argument ten odpada, jeśli się jest zwolennikiem państwa minimum, ale w przypadku anarchizujących przedstawicieli ASE faktycznie natrafiamy na problem, w pewien sposób „dogmatyczny”. Jeśli jednak nasz cel jest etyczny, a nie ekonomiczny, należy w tym miejscu przestać czytać ten wywód i wyjść ze złoto-czarną flagą na ulicę i będąc przejechanym przez państwowe czołgi zostać jakimś męczennikiem dogmatu prywatnej własności – wszak dogmaty uświęcane są krwią męczenników. Jeśli jednak nasz cel jest ekonomiczny, to dyskusja jest (i jakiś czas zapewne pozostanie) otwarta.

Pierwszym i najważniejszym argumentem jest otwartość rynku. Przeciwnik jakiejkolwiek polityki konkurencji idzie tutaj na pewne ustępstwo i przyznaje, że utworzenie kartelu czy zmowy, a nawet wyłonienie się monopolu, jest możliwe. Być może nawet zgodzi się co do tego, że w gospodarce kapitalistycznej istnieją inherentne tendencje, jak i naturalne (racjonalne) motywacje do koncentracji gospodarczej. W tym punkcie jednak, jak się na pierwszy rzut oka wydaje, wysuwa uzasadnioną uwagę: Tak długo, jak rynek jest otwarty na potencjalnych uczestników czy to zagranicznych konkurentów przez brak ceł, czy wewnętrznych przez brak koncesjonowania rynku^xx, i tak długo jak państwo samo nie chroni wybranych producentów (np. utrwalając monopol przepisami, faworyzując to czy tamte przedsiębiorstwo na przetargach publicznych i wiele innych, np. nieświadom podwyższając bariery wejścia wysokim opodatkowaniem i płacą minimalną), tak długo monopol/kartel/zmowa musi się liczyć z potencjalną konkurencją^xxi.

Mówiąc prostszymi słowami: Podwyższając cenę na produkt sam monopol/kartel/zmowa zwiększa motywację do wejścia na rynek u potencjalnego konkurenta^xxii. W końcu kto by nie wykorzystał okazji do zainkasowania pokaźnego zysku? Kontrola czy regulacja są tutaj zbędne.

Rozdźwięk pomiędzy teorią a praktyką życia gospodarczego nigdy nie ujawnił się w większym stopniu jak tutaj. Po pierwsze, od punktu t wyłonienia się monopolu/stworzenia kartelu/zawiązania zmowy cenowej/podziału rynku do punktu t+1, kiedy wkracza niszczący stan w t konkurent tudzież jeden z uczestników kartelu/zmowy wyłamuje się z porozumienia, mija pewien czas. W tym czasie gospodarka notuje straty na efektywności, a konsumenci zmuszeni są do korzystania z usług drogich i gorszej jakości. Polityka konkurencji jest wg Hayeka w głównej mierze straszakiem, który ma prewencyjnie zapobiegać (obniżając motywację do tego) tworzeniu się monopoli i karteli^xxiii.

Należy także dodać, że zarówno monopolista, jak i istniejący kartel może zaoferować nowemu konkurentowi wejście w układ wyłączający mechanizm konkurencji. Dopóki liczba konkurentów nie przekroczy określonej liczby (czyt. takiej, w której dalszy podział rynku będzie bezsensowny, gdyż i tak obniży zyski każdemu z członków kartelu), umowa kartelowa może okazać się bardziej stabilna niż sądzą to „Austriacy” – warunki tej stabilności zostały opisane na pierwszych trzech stronach.

Prewencja ma tą swoją zaletę, że zapobiega sytuacji „gry w kreta”, czyli sytuacji tworzenia się po sobie licznych krótkookresowych karteli bądź też porozumień i przekierowuje energię twórczą na sam proces konkurencji i współzawodnictwa^xxiv. Polityka konkurencji pozwala na pełne wykorzystanie najważniejszego zwornika prywatnej przedsiębiorczości – konkurencji.

Kamil Kisiel

Kategoria: Ekonomia, Kamil Kisiel, Polityka