Księga Pamięci. Transporty Polaków do KL Auschwitz z Wielkopolski, Pomorza, Ciechanowskiego i Białostocczyzny
Bohdan Piętka, Księga Pamięci. Transporty Polaków do KL Auschwitz z Wielkopolski, Pomorza, Ciechanowskiego i Białostocczyzny, Oświęcim 2013, strony 354-363 (fragment książki).
Od Redakcji: od dłuższego już czasu obserwujemy próby fałszowania dziejów II wojny światowej tam, gdzie mowa o ludobójstwie. Działania zmierzające do zniekształcania prawdy i niedorzecznego, nieuzasadnionego oraz niezgodnego z prawdą wybielania roli Niemców przy równoczesnym obarczeniu winą za holocaust Polski, przybierają na sile. Skutkują m. in. tym, że dla nastolatków z USA lub Francji wina Polaków jest bezsporna. Znaczący udział mają w tym rzecz jasna środki masowego przekazu i kino.
Chcąc przeciwdziałać takiemu stawianiu sprawy oraz wszechobecnemu kłamstwu możemy jedynie mówić prawdę. Książki takie, jak ta, którą obecnie prezentujemy, są w tym nieocenione.
MM
Jest to opis historii transportu z 14 maja 1942 roku z Łodzi (publikacja składa się z opisów poszczególnych transportów bezpośrednich, wykazów nazwiskowych więźniów, fragmentów wspomnień i relacji oraz zdjęć i dokumentów). Wybrałem ten transport, ponieważ na jego przykładzie świetnie widać machinę terroru niemieckiego. (Bohdan Piętka)
Mężczyźni – transport z 14 maja 1942 roku, Łódź
298 osób o numerach od 35363 do 35660
Dnia 6 marca 1942 roku został aresztowany w Łodzi przez gestapo sierż. Stefan Mierzyński1 – członek konspiracyjnej organizacji Polska Siła Zbrojna2 oraz AK. Po wstępnym przesłuchaniu połączonym z biciem zgodził się ujawnić konspiracyjny magazyn broni w Zgierzu. Skrytka z bronią mieściła się na strychu domu przy ulicy Długiej 54. Znajdowały się w niej dwa pistolety, granaty i materiał wybuchowy. Jeden z konwojujących go funkcjonariuszy gestapo zatrzymał się w drzwiach strychu, a drugi wszedł do pomieszczenia razem z Mierzyńskim. Odnalazłszy skrytkę, Mierzyński wyjął z niej jeden pistolet i podał gestapowcowi. Korzystając z chwili nieuwagi gestapowca, który zaczął oglądać podaną mu broń, wydobył drugi pistolet, błyskawicznie odbezpieczył i zastrzelił obu gestapowców – starszego asystenta kryminalnego Friedricha Lutze i policyjnego tłumacza, volksdeutscha Kurta Torno. W odwecie za ten czyn Niemcy dokonali największej publicznej egzekucji w Kraju Warty, podczas której na tzw. placu stodół w Zgierzu (miejskie śmietnisko) rozstrzelali 20 marca 1942 roku 100 Polaków-więźniów politycznych, w tym cztery kobiety, oraz przeprowadzili zakrojone na szeroką skalę aresztowania byłych oficerów i podoficerów Wojska Polskiego, tak służby czynnej, jak i pozostających przed 1939 rokiem w rezerwie. Wielu z nich było żołnierzami podziemia niepodległościowego. Ofiarami represji padły też osoby niezwiązane przed wojną z Wojskiem Polskim, ale podejrzewane przez gestapo o prowadzenie działalności konspiracyjnej lub sprzyjanie podziemiu. Aresztowania te przeprowadzono 7 marca 1942 roku na terenie 10 powiatów: Kalisz, Kępno, Łask, Łęczyca, Łódź-miasto, Łódź-wieś, Ostrów Wielkopolski, Sieradz, Turek i Wieluń. Zasięg aresztowań objął zatem 1/3 obszaru Kraju Warty, całą rejencję łódzką.
Działania odwetowe okupanta doprowadziły do deportacji jednego z największych transportów Polaków z Kraju Warty do KL Auschwitz. W relacjach świadków został on nazwany „transportem wojskowych”. Transport ten został ekspediowany przez placówkę gestapo z Łodzi i deportowano nim więźniów politycznych z więzień i aresztów policyjnych w: Brzeźnicy Nowej nad Wartą, Kaliszu, Kępnie, Łodzi, Ostrowie Wielkopolskim, Sieradzu, Nowych Skalmierzycach, Wieluniu, Turku i Zduńskiej Woli, którzy byli ofiarami wspomnianej akcji represyjnej. W zachowanych kartach więźniarskich z kartotek KL Buchenwald i KL Mauthausen Jana Ciupka (nr 35389), Leona Czecha (nr 35391), aresztowanego w Sieradzu Mariana Fontańskiego (w obozie Fatański, nr 35408) – członka Samodzielnej Placówki Kolejowej AK działającej na stacji Karsznice koło Zduńskiej Woli – nauczyciela Kazimierza Krysiaka (nr 35496), Józefa Leśnego (nr 35510), Adama Wilczyńskiego (nr 35641) i podoficera zawodowego Zygmunta Zarzyckiego (nr 35654) jako przyczynę aresztowania podano „sankcję karną za zamordowanie sekretarza kryminalnego” (Sühnemassnahme für die Ermordung des Kriminalsekretars) oraz datę aresztowania 7 marca 1942 roku. Wymienieni więźniowie zostali przeniesieni z KL Auschwitz do KL Buchenwald, KL Mauthausen i KL Sachsenhausen w latach 1943-1944. Los K. Krysiaka3 i J. Leśnego jest nieznany. Pozostali więźniowie doczekali wyzwolenia.
Ostateczne sformowanie transportu, którym deportowano do KL Auschwitz 298 Polaków, nastąpiło w godzinach popołudniowych 13 maja 1943 roku w koszarach SS w Ostrowie Wielkopolskim. Więźniów wieziono pociągiem złożonym z wagonów osobowych pod silną eskortą SS. Do Oświęcimia transport przyjechał tuż po północy 14 maja 1942 roku. Wyładunek transportu nastąpił najprawdopodobniej na tzw. starej rampie za stacją kolejową w Oświęcimiu. Tam miało miejsce tradycyjne „powitanie” przez esesmanów. Oślepieni światłem reflektorów więźniowie byli przy dzikich wrzaskach swoich oprawców wyrzucani z wagonów, bici kolbami karabinów i szczuci psami. Wielu z nich zostało dotkliwie pogryzionych przez psy. Po uformowaniu kolumny esesmani popędzili więźniów do odległego o około dwa kilometry obozu macierzystego, cały czas krzycząc na nich, bijąc i szczując psami. Na resztę nocy więźniów umieszczono w drewnianym baraku, który nie posiadał podłogi i był za mały na pomieszczenie tak dużej liczby ludzi. W tych warunkach nie mieli oni żadnych możliwości wypoczynku, ani tym bardziej opatrzenia ran.
Rankiem 14 maja 1942 roku rozpoczęła się rejestracja przybyłego transportu. 298 Polakom nadano numery od 35363 do 35660 oraz kategorię więźniów politycznych. Każdy z nich musiał przyszyć na wyznaczonym miejscu ubrania obozowego dwa czerwone trójkąty z literą „P”, będące symbolem więźnia politycznego narodowości polskiej, oraz dwa kawałeczki białego płótna z wytłoczonym numerem obozowym. Po zakończeniu procedury rejestracji przed więźniami przebranymi już w obozowe pasiaki i ustawionymi w szeregi pojawił się Schutzhaftlagerfüher Hans Aumeier, który oświadczył im, żeby wybili sobie z głowy mrzonki o wolności, ponieważ Polska już nigdy więcej się nie odrodzi. Poinformował także, że ich obowiązkiem jest praca dla zwycięstwa Trzeciej Rzeszy, a wszelkie jej zaniedbywanie lub sabotowanie będzie karane śmiercią.
Następnie więźniów skierowano do bloku 11. Jeszcze 17 maja 1942 roku, po pobieżnym przeglądzie lekarskim, cały transport przydzielono do komanda Buna w Monowicach i kilka dni później przeniesiono do innych bloków. Do czasu utworzenia w Monowicach, kilka miesięcy później, pierwszego podobozu oświęcimskiego Buna, więźniowie musieli dochodzić pieszo do pracy w odległych o siedem kilometrów Monowicach i wracać stamtąd również pieszo. W niektórych dniach byli dowożeni pociągiem towarowym.
W Monowicach więźniowie pracowali przy budowie zakładów Buna-Werke, należących do koncernu IG Farbenindustrie. Wykonywali tam ciężkie prace budowlane, polegające na niwelacji terenu, kopaniu rowów pod fundamenty, przenoszeniu worków z cementem z dowożącej go kolejki wąskotorowej na plac budowy, robotach betoniarskich, murarskich, ślusarskich, donoszeniu żelaza zbrojeniowego i gięciu profili zbrojeniowych. Bardzo ciężka praca fizyczna trwająca przez cały dzień, głodowe racje żywnościowe, brutalne traktowanie ze strony więźniów funkcyjnych i esesmanów, wreszcie szalejąca latem 1942 roku w obozie epidemia tyfusu plamistego, zdziesiątkowały więźniów omawianego transportu. Od maja do września 1942 roku zginęło ich około 200. Pozostali przy życiu byli od 1943 roku stopniowo przenoszeni do innych obozów koncentracyjnych, przede wszystkim do KL Buchenwald, ale także do: Bergen-Belsen, Gross-Rosen, Mauthausen, Neuengamme, Ravensbrück i Sachsenhausen-Oranienburg. Tylko nieliczni doczekali dnia wyzwolenia.
Jedną z pierwszych ofiar tego transportu był księgowy, oficer rezerwy WP Wojciech Jankowski (nr 35448), aresztowany 7 marca 1942 roku w Turku. 26 maja 1942 roku zasłabł on podczas kopania rowu. Wówczas esesman uderzeniem pałki w głowę i kopnięciem zrzucił go na dno rowu, co spowodowało jego śmierć w następstwie upadku z kilkumetrowej wysokości i doznanych obrażeń (tzw. śmierć lotnika).
Spośród 36 Polaków aresztowanych w Kaliszu 7 marca 1942 roku przeżyło obóz co najmniej trzech – Józef Frątczak (nr 35412), Jan Królikowski (nr 35492) i Józef Przybylski (nr 35581), podoficer zawodowy 29. pułku strzelców konnych z Kalisza, uwięziony za przynależność do Armii Krajowej. J. Królikowski, po przejściu przez KL Auschwitz, Buchenwald i Ravensbrück, w stanie skrajnego wycieńczenia został 30 kwietnia 1945 roku przetransportowany przez Szwedzki Czerwony Krzyż do Szwecji, gdzie otrzymał wszechstronną pomoc. Z KL Auschwitz do obozów w głębi Niemiec trafili też J. Frątczak i J. Przybylski. W KL Auschwitz zginęli natomiast m.in.: Florian Anioła (nr 35364), urzędnik Andrzej Skrzypczak (nr 35603) oraz zawodowi podoficerowie WP i prawdopodobnie również żołnierze AK: Antoni Dąbrowski (nr 35393), Franciszek Dudczak (nr 35402), Jan Dudczak (nr 35403), Franciszek Duzałka (nr 35404), Leon Nowak (nr 35552), Franciszek Urbański (nr 35637), Marian Wesołek (nr 35640), Leon Zakęs (nr 35652) i Stefan Zakrzewski (nr 35653). Przed deportacją do KL Auschwitz więziono ich w obozie pracy w Nowych Skalmierzycach na terenie powiatu ostrowskiego.
Wśród więźniów z powiatu Łask, aresztowanych 7 marca 1942 roku, znaleźli się m.in.: księgowy Bronisław Piotr Kalisz (nr 35467), podoficer zawodowy Adam Majewski (nr 35517) i oficerowie rezerwy: instruktor Kółek Rolniczych Kwiryniusz Skórecki (nr 35602), księgowy Stanisław Szczepaniec (nr 35618) oraz nauczyciele Adam Piotrowski (nr 35574) i Henryk Wyrąbkiewicz (nr 35651). Przeżył tylko S. Szczepaniec, przeniesiony w marcu 1943 roku do KL Buchenwald i wyzwolony w 1945 roku. Przed deportacją do KL Auschwitz więziono ich w areszcie w Łasku i obozie przejściowym w Ostrowie Wielkopolskim.
Bronisław P. Kalisz był podoficerem rezerwy. W czasie kampanii wrześniowej 1939 roku dostał się do niewoli, z której został zwolniony ze względu na to, że był jedynym żywicielem rodziny. Dla gestapo fakt ten jednak nie miał żadnego znaczenia podczas przeprowadzanej akcji odwetowej. W KL Auschwitz, oprócz pracy w komandzie Buna, pełnił funkcję tłumacza. Zginął na początku listopada 1942 roku. Plutonowy A. Majewski przed 1939 rokiem służył w 19. saperskim plutonie kompanii szkolnej w Kazuniu-Modlinie. Podczas okupacji pracował jako listonosz. Należał do AK i pełnił funkcję zastępcy dowódcy na powiat Łask. Zginął w obozie we wrześniu 1942 roku. A. Piotrowski oraz H. Wyrąbkiewicz, kierownik Publicznej Szkoły Powszechnej w Parzynie, a następnie w Zelowie, zostali aresztowani przez gestapo za to, że byli nauczycielami i oficerami rezerwy. H. Wyrąbkiewicz zginął w lipcu, a A. Piotrowski we wrześniu 1942 roku. Także w lipcu 1942 roku zginął K. Skórecki.
Z powiatu łęczyckiego deportowany został m.in. inżynier Jerzy Zygmunt Nowakowski (nr 35557), aresztowany jako zakładnik 7 marca 1942 roku w Łęczycy. W KL Auschwitz początkowo pracował w komandzie kanalizacyjnym (Kanalbauleitung), wykonującym ciężkie prace ziemne m.in. przy kopaniu rowów odwadniających. Zmianę tego komanda na dające możliwość przetrwania umożliwił mu Kazimierz Smoleń (nr 1327), zatrudniony w biurze przyjęć obozowego gestapo (Aufnahmebüro). Na początku listopada 1944 roku J. Nowakowskiego przeniesiono z KL Auschwitz do KL Sachsenhausen. Tam przydzielono go do pociągu budowlanego (Bauzug), komanda zewnętrznego należącego do 8. SS-Eisenbahnbaubrigade. Komando to podlegało administracji KL Sachsenhausen, a od 29 listopada 1944 do 13 stycznia 1945 roku administracji KL Mittelbau-Dora. Zajmowało się usuwaniem zniszczeń niemieckich linii kolejowych, spowodowanych przez naloty alianckie, oraz odgruzowywaniem zbombardowanych miast niemieckich. Praca więźniów przydzielonych do pociągu budowlanego była szczególnie niebezpieczna ze względu na to, że pracując na strategicznie ważnych dla prowadzenia wojny liniach kolejowych byli przez cały czas narażeni na bombardowania lotnictwa alianckiego. J. Nowakowski pracował w wymienionym komandzie do wyzwolenia, którego doczekał 3 maja 1945 roku w miejscowości Bergen koło Salzburga.
Kolejną liczną grupę deportowanych tym transportem stanowili mieszkańcy Ostrowa Wielkopolskiego i powiatu ostrowskiego.
Inżynier architekt Marian Kleczewski (nr 35479) został aresztowany 7 marca 1942 roku jako były oficer rezerwy. Przed deportacją do KL Auschwitz był więziony w Ostrowie Wielkopolskim i Nowych Skalmierzycach. W październiku 1944 roku ewakuowano go do KL Sachsenhausen, następnie do jego podobozu Oranienburg-Kolpin. Wreszcie w lutym 1945 roku trafił do KL Bergen-Belsen, gdzie doczekał wyzwolenia 15 kwietnia 1945 roku. Po wojnie był jednym z architektów kierujących budową Nowej Huty.
Wyzwolenia w Bergen-Belsen doczekał także Józef Koziński (nr 35491), również aresztowany 7 marca 1942 roku w Ostrowie Wielkopolskim jako były podoficer rezerwy i więziony przed deportacją do KL Auschwitz w Nowych Skalmierzycach. Z KL Auschwitz trafił on do KL Gross-Rosen, a następnie do KL Mittelbau. Za przynależność do AK i sabotaż aresztowany został muzyk Stefan Kasprzyk (nr 35474). W KL Auschwitz był członkiem orkiestry obozowej. Zginął w sierpniu 1942 roku.
9 marca 1942 roku w Ostrowie Wielkopolskim aresztowano inżyniera architekta Józefa Wedera (nr 35639). Przed deportacją do KL Auschwitz był więziony w Nowych Skalmierzycach. Prawdopodobnie jako jedyny więzień tego transportu doczekał wyzwolenia w KL Auschwitz 27 stycznia 1945 roku.
Jan Rajek (nr 35585), ps. „Cichy”, z zawodu technolog, po wojnie inżynier mechanik, trafił do KL Auschwitz za działalność w podziemiu niepodległościowym. Był on komendantem działającej na terenie powiatu ostrowskiego Tajnej Organizacji Wojskowej4 i żołnierzem ZWZ/AK. Aresztowany został 7 marca 1942 roku. Przed przybyciem do obozu więziony był w Nowych Skalmierzycach. W KL Auschwitz zaangażował się prawdopodobnie w działalność konspiracji więźniarskiej, na co może wskazywać jego zatrudnienie w komandzie garbarzy (Lederfabrikkommando), stanowiącym jedno z głównych ogniw Związku Organizacji Wojskowej. Po przeniesieniu do KL Buchenwald w marcu 1943 roku aktywnie działał w tamtejszym ruchu oporu. Podczas wyzwalania Buchenwaldu przez wojska amerykańskie w kwietniu 1945 roku brał czynny udział w walce o wyzwolenie obozu.
Więźniami KL Buchenwald po przeniesieniu z KL Auschwitz stali się również Andrzej Sobczak (nr 35609) i Stefan Rybak (nr 35589), podoficerowie zawodowi z Ostrowa Wielkopolskiego, którzy dożyli wyzwolenia. A. Sobczak był poddawany w obozie eksperymentom medycznym. W KL Auschwitz zginął natomiast już w czerwcu 1942 roku Franciszek Kurka (nr 35505), plutonowy 60. pułku piechoty z Ostrowa Wielkopolskiego.
Nauczyciel i oficer rezerwy WP Stanisław Czernicki (nr 35392) został aresztowany 7 marca 1942 roku w Nowej Brzeźnicy nad Wartą koło Pajęczna. Przed deportacją do KL Auschwitz więziony był w Wieluniu. Pracował w komandzie Buna-Werke przy budowie dróg i baraków. W marcu 1943 roku przeniesiono go do KL Neuengamme. Stamtąd zbiegł 7 października 1944 roku, rozbrajając razem ze współwięźniem posterunek SS Aussenkommando w Helmstadt k. Hamburga. Do końca wojny ukrywał się w okolicach Zabrza.
Z powiatu wieluńskiego w omawianym transporcie znaleźli się m.in. nauczyciele i zarazem oficerowie rezerwy: Jan Brzozowski (nr 35382), Stefan Choczaj (nr 35383), Antoni Dysiek (nr 35405), Paweł Gasztych (nr 35419), Jan Jarczak (nr 35450), Antoni Jędrasik (nr 35454), Eugeniusz Nierychły (nr 35550), urzędnik skarbowy Wiktor Janczewski (nr 35446), leśniczy Władysław Przybylski (nr 35582) oraz podoficer zawodowy Antoni Sandak (nr 35597). E. Nierychły i W. Przybylski przed deportacją do KL Auschwitz przebywali w więzieniu w Ostrowie Wielkopolskim. Losy J. Brzozowskiego oraz S. Choczaja są nieznane. W KL Auschwitz zginęli: J. Jarczak, A. Jędrasik i W. Przybylski w lipcu, P. Gasztych w sierpniu, A. Dysiek, W. Janczewski i E. Nierychły we wrześniu 1942 roku. Natomiast A. Sandak – przeniesiony w 1943 roku do KL Neuengamme – przeżył.
Szczepan Dubiela (nr 35401), z zawodu kupiec, był podoficerem rezerwy i uczestnikiem kampanii wrześniowej. Aresztowano go na terenie powiatu sieradzkiego 7 marca 1942 roku. W KL Auschwitz przebywał do 12 marca 1943 roku, kiedy został przeniesiony do KL Neuengamme. Przeniesienie to zostało zarządzone przez wydział polityczny, który w celu udaremnienia prowadzenia działalności konspiracyjnej przez osadzonych w obozie Polaków doprowadził do wysłania w marcu 1943 roku 5001 polskich więźniów do KL Buchenwald, Flossenbürg, Gross-Rosen, Neuengamme i Sachsenhausen oraz 2236 w kwietniu 1943 roku do KL Mauthausen. S. Dubiela zginął 3 maja 1945 roku na statku „Cap Arcona”, razem z tysiącami więźniów ewakuowanych z KL Neuengamme i innych obozów koncentracyjnych, w rezultacie omyłkowego zbombardowania przez lotnictwo brytyjskie w Zatoce Lubeckiej.
Edward Brodziak (nr 35378) przed wojną ukończył Szkołę Mechaników Lotniczych w Centrum Wyszkolenia Podoficerów Lotniczych w Bydgoszczy i pełnił służbę w 4. Pułku Lotniczym w Toruniu jako plutonowy mechanik. Brał udział w kampanii wrześniowej, a następnie włączył się w działalność podziemia niepodległościowego na terenie powiatu sieradzkiego. Na początku kwietnia 1940 roku został zaprzysiężony jako żołnierz ZWZ o ps. „Wilk”. Przed aresztowaniem był dowódcą III plutonu AK na terenie miasta i gminy Warta. Aresztowany został 7 marca 1942 roku w Cielcach i przewieziony do aresztu w Turku. Podczas śledztwa nikogo nie wydał, ograniczając w ten sposób krąg aresztowanych. Z KL Auschwitz został przeniesiony w marcu 1943 roku do KL Buchenwald, gdzie doczekał wyzwolenia.
Na terenie powiatu sieradzkiego został także aresztowany Mieczysław Sawicki (nr 35598), mieszkaniec Woli Dzierlińskiej i żołnierz placówki AK w Biskupicach, który zginął w obozie 26 lipca 1942 roku.
W Zduńskiej Woli aresztowani zostali m.in. Stanisław Kulisiewicz (nr 35477), Mieczysław Mystkowski (nr 35544) i Leon Wasilewski (nr 35638). S. Kulisiewicz – podoficer rezerwy – zmarł na tyfus w lipcu 1942 roku. M. Mystkowski – urzędnik kolei – przeżył KL Auschwitz, Flossenbürg i Dachau. W jego kwestionariuszu osobowym (Häftlingspersonalbogen) jako przyczynę aresztowania podano: „Sankcja karna za zamordowanie sekretarza kryminalnego Lutze i urzędnika kryminalnego Torno. Więzień ochronny” (Sühnemassnahme für die Ermordung des Krim.-Sekr. Lutze und des Krim.-Ang. Torno. Schutzhäftling). L. Wasilewski został przeniesiony 13 marca 1943 roku do KL Gross-Rosen, a następnie KL Sachsenhausen i tam wyzwolony.
Z aresztu w Sieradzu lub Zduńskiej Woli trafił do KL Auschwitz chor. saperów Piotr Stachurski (nr 35625), który zginął w połowie sierpnia 1942 roku.
Kazimierz Fiedorow (nr 35409) przed deportacją do KL Auschwitz był więziony w Turku. Z obozu macierzystego został skierowany do podobozu oświęcimskiego Neu-Dachs w Jaworznie. Zbiegł podczas ewakuacji tego podobozu w styczniu 1945 roku. W Turku przed deportacją do KL Auschwitz był więziony również Jan Jóźwiak (nr 35458), podoficer zawodowy WP, weteran wojny obronnej 1939 roku. Zginął w obozie na początku listopada 1942 roku.
Spośród przedstawicieli lokalnych elit polskich, deportowanych do KL Auschwitz tym transportem należy ponadto wymienić: nauczycieli Stanisława Jończaka (nr 35457), Piotra Kotowskiego (nr 35487), Feliksa Kwiatka (nr 35507), Wacława Marczuka (nr 35527), Romana Misiewicza (nr 35539), Antoniego Nawrockiego (nr 35547), Stefana Szyszkę (nr 35624), Tomasza Stanisławskiego (nr 35626), Henryka Trybalskiego (nr 35634) i Alfonsa Wojciechowskiego (nr 35644), zarządców majątków ziemskich Dionizego Brakowieckiego (nr 35376) i Andrzeja Kleczyńskiego (nr 35480), inżyniera Jana Binka (nr 35373), dyrektora Oddziału Kaliskiego Firmy Nasiennej „Bracia Buszczyńscy” Stanisława Kuleszyńskiego (nr 35503), urzędników Karola Basińskiego (nr 35372), Edwarda Byczkowskiego (nr 35381), Jana Fulmańskiego (nr 35413), Jana Gonerę (nr 35427), Stanisława Grzelewskiego (nr 35432), Jana Hoppe (nr 35440), Karola Korbika (nr 35486), Tadeusza Kwiecińskiego (nr 35509), Stanisława Łysiaka (nr 35513), Stanisława Masłowskiego (nr 35530), Jana Motyla (nr 35540), Stefana Ogorzelskiego (nr 35561), Mariana Rutkowskiego (nr 35588), Jana Sandacha (nr 35596), Józefa Ślesińskiego (nr 35604), Stanisława Szymowicza (nr 35623) i Hieronima Trzcińskiego (nr 35635) oraz oficera zawodowego Mariana Niedzielskiego (nr 35549).
J. Binek został przeniesiony pod koniec czerwca 1944 roku do KL Buchenwald, gdzie zginął 9 lutego 1945 roku w wyniku ran odniesionych podczas nalotu alianckiego. S. Grzelewskiego przeniesiono pod koniec października 1944 roku do KL Sachsenhausen, a w połowie lutego 1945 roku do KL Mauthausen. Jego dalszy los jest nieznany. Pozostali z wymienionych więźniów zginęli w KL Auschwitz latem 1942 roku.
Wśród więźniów omawianego transportu znalazł się także por. Jerzy Woźniak (nr 35650), zawodowy oficer WP. W KL Auschwitz pracował w biurze pomiarowym (Lotzky-Bodenwirtschaftsdienst-Meliorationen). Najprawdopodobniej był aktywnie zaangażowany w działalność więźniarskiego ruchu oporu, polegającą w przypadku komanda mierników na utrzymywaniu kontaktów ze światem zewnętrznym i przekazywaniu wiadomości o zbrodniach popełnianych w obozie. Osadzony pod koniec maja 1943 roku w areszcie obozowym w podziemiach bloku 11 i poddany przez wydział polityczny okrutnemu śledztwu, został powieszony 19 lipca 1943 roku w grupie 12 więźniów z komanda mierników straconych w największej publicznej egzekucji w KL Auschwitz przed kuchnią obozową. Powodem tej egzekucji był odwet za utrzymywanie przez komando mierników kontaktów z ludnością cywilną oraz za ucieczkę z obozu 20 maja 1943 roku zatrudnionych w tym komandzie więźniów: Stanisława Chybińskiego (nr 6810), Kazimierza Jarzębowskiego (nr 115) i Floriana Basińskiego (w obozie Józef Rotter, nr 365).
Spośród 298 więźniów tego transportu w KL Auschwitz zginęło co najmniej 222. W nieznanych okolicznościach i miejscu zginął jeden więzień. Do innych obozów koncentracyjnych przeniesiono 56 więźniów, z których co najmniej czterech zginęło, w tym dwóch na statku „Cap Arcona”, zatopionym omyłkowo przez lotnictwo brytyjskie 3 maja 1945 roku w Zatoce Lubeckiej. 42 spośród przeniesionych do innych obozów doczekało wyzwolenia, jeden zbiegł z KL Neuengamme, a jeden został zwolniony z KL Buchenwald. Z KL Auschwitz zwolniono dwóch więźniów, jeden zbiegł podczas ewakuacji obozu, a jeden został wyzwolony 27 stycznia 1945 roku. W nieznanych okolicznościach przeżył też jeden więzień.
Nieznany pozostaje los 22 więźniów. Najprawdopodobniej zginęli w czasie wojny.
Bohdan Piętka
1 Według Mirosława Cygańskiego miał na imię Józef i był chorążym oraz członkiem Polskiej Siły Zbrojnej (por.: M. Cygański, Z dziejów okupacji hitlerowskiej w Łodzi, Łódź 1965, s. 202 i 206). Natomiast według ppłk. Zygmunta Waltera-Janke – komendanta Okręgu Łódzkiego ZWZ/AK – miał na imię Stefan i był sierżantem zawodowym 4. dywizjonu pancernego ze Zgierza, a w konspiracji pełnił funkcję oficera broni w placówce ZWZ/AK w Łodzi-Widzewie. Po zastrzeleniu dwóch gestapowców zbiegł z domu, w którym mieścił się konspiracyjny magazyn broni. Ukrywał się w Łodzi, a następnie w miejscowości Łęki Szlacheckie koło Koluszek, gdzie został aresztowany. Powieszono go pod koniec 1942 r. w więzieniu gestapo przy ulicy Sterlinga w Łodzi. Jego żona zginęła w egzekucji na „placu stodół” w Zgierzu 20.3.1942 r. Gestapo aresztowało też pozostałych jego krewnych, którzy prawdopodobnie także zostali zamordowani (por.: Z. Walter-Janke, W Armii Krajowej w Łodzi i na Śląsku, Warszawa 1969, s. 64-69).
2 4 kwietnia 1941 r., podczas przekraczania granicy między Rzeszą i Generalnym Gubernatorstwem, aresztowano por. rez. Fabiana Urbaniaka, ps. „Piła”, komendanta Okręgu Łódzkiego Polskiej Organizacji Zbrojnej „Znak”. Latem 1941 r. gestapo rozbiło w Łodzi podziemną organizację Stronnictwa Pracy, pozostającego w ścisłym związku politycznym z POZ „Znak”. Następstwem tych wydarzeń były aresztowania członków Okręgu Łódzkiego POZ „Znak”, które objęły 109 osób. Osłabiona organizacja nie zaprzestała działalności, lecz na terenie rejencji łódzkiej zmieniła nazwę na Polską Siłę Zbrojną (PSZ). Nadal pełniła rolę pomocniczej organizacji ZWZ/AK. Wedle raportu gestapo z 21.3.1942 r. stan liczebny PSZ w rejencji łódzkiej wynosił 2800 członków. Organizacja wydawała podziemny dwutygodnik „Polska Czuwa” i była ściślej związana ze strukturami ZWZ/AK niż poprzednio. Działalnością jej kierowali: por. pil. Henryk Spinkiewicz, ps. „Grot”, „Milczarek”; Ignacy Piechota, ps. „Bogusławski”; Jan Wąsik, ps. „Doliwa” i Czesław Sikorski. Kolejne aresztowania całkowicie rozbiły organizację. Dowódcy PSZ zostali deportowani do KL Auschwitz transportem zarejestrowanym 30 stycznia 1943 r. i tam zamordowani.
3 W KL Auschwitz przebywali także krewni Kazimierza Krysiaka – starszy brat Jan Krysiak (nr 34801), deportowany do KL Auschwitz 5.5.1942 r. transportem zbiorowym, zginął 1.6.1942 r.; oraz bratanek Zenon Krysiak (nr 6502), ps. „Karasiński”, zawodowy wojskowy, członek ZWZ, deportowany do KL Auschwitz 23.11.1940 r.
z Pawiaka. Drugi brat, Leon Krysiak, członek AK, został deportowany do KL Dachau lub KL Mauthausen.
4 Tajna Organizacja Wojskowa została utworzona w listopadzie 1939 r. i działała na terenie powiatu ostrowskiego w latach 1939-1940. Jej założycielami byli miejscowi działacze niepodległościowi, m.in.: Marian Grześczyk (pierwszy komendant), A. Piekarka, S. Michalski, L. Działoszyński, W. Plewa, W. Franc, J. Rajek. TOW zorganizowała 8 rejonów w Ostrowie Wielkopolskim i 11, będących odpowiednikami gmin, na terenie powiatu. Obok pracy wojskowej TOW gromadziła dokumentację dotyczącą przedsiębiorstw i instytucji niemieckich mających znaczenie wojskowe i gospodarcze, prowadziła prace z zakresu legalizacji dokumentów, tajne nauczanie, rozpowszechniała informacje radiowe i organizowała pomoc dla osób ukrywających się. Utrzymywała kontakty wojskowe ze Związkiem Walki Zbrojnej i Narodową Organizacją Wojskową. Pod względem politycznym związana była z „Ojczyzną” – konspiracyjną organizacją polityczną o orientacji narodowo-demokratycznej założoną w Poznaniu na przełomie września i października 1939 r., obejmującą swymi wpływami całość tzw. ziem wcielonych do Rzeszy i reprezentującą ideę powrotu Polski na ziemie nad Odrą i Nysą Łużycką. W lipcu 1940 r. gestapo aresztowało pierwszego komendanta TOW. Następcą M. Grześczyka został Jan Rajek, ps. „Cichy”. Pod jego kierownictwem rozpoczął się pod koniec 1940 r. proces podporządkowywania tej organizacji ZWZ. Struktury organizacyjne TOW w powiecie ostrowskim stały się bazą dla powstających tam struktur ZWZ/AK.
Bibliografia:
Archiwalia: APMA-B. Numerowy wykaz transportów skierowanych do KL Auschwitz; Zespół Wspomnienia, t. 87, k. 143-149, wspomnienia Kazimierza Fiedorowa, Mój pierwszy dzień w obozie w Oświęcimiu; t. 99, k. 111-116, wspomnienia Mariana Kleczewskiego; Zespół Oświadczenia, t. 155, k. 4-5, relacja Mariana Kleczewskiego; Zespół Ankiety. Ankiety więźniów: Stanisława Czernickiego, Kazimierza Fiedorowa, Józefa Frątczaka, Jana Hoppe, Wiktora Janczewskiego, Wojciecha Jankowskiego, Antoniego Jędrasika, Stanisława Jończaka, Stefana Kasprzyka, Mariana Kleczewskiego, Józefa Kozińskiego, Jana Królikowskiego, Stanisława Kulisiewicza, Franciszka Kurki, Mieczysława Mystkowskiego, Jana Rajka, Stefana Rybaka, Antoniego Sandaka, Andrzeja Sobczaka, Leona Wasilewskiego, Józefa Wedera, Henryka Wyrąbkiewicza i Zygmunta Zarzyckiego; Zbiór korespondencji. Koresp. nr 826/72 dot. Floriana Anioły; nr IV-Nauk/28 z 2012 r. dot. Edwarda Brodziaka (Muzeum Miasta i Rzeki Warty PTTK w Warcie); nr 651-656/72 dot. Jana Brzozowskiego, Stefana Choczaja, Antoniego Dyśka, Jana Jarczaka i Eugeniusza Nierychłego; nr 692/74 dot. Stanisława Czernickiego; nr I-i/3161/2012 dot. Szczepana Dubieli; nr 3492/02 dot. Jana Dudczaka; nr 1590/75 dot. Franciszka Duzałki; nr 2190/70 i 5085/74 dot. Kazimierza Fiedorowa; nr 622/71 i 6489/90 dot. Jana Fulmańskiego; nr 651-656/72 i 2711-2728/70 dot. Pawła Gasztycha; nr 444/76 dot. Jana Hoppe; nr 694/74 i 5857/84 dot. Wiktora Janczewskiego; nr 2711-2728/70 dot. Antoniego Jędrasika; nr 7454/76 dot. Stanisława Jończaka; nr 2487/76 dot. Jana Jóźwiaka; nr 1594/02 dot. Bronisława Piotra Kalisza; nr 3108/75 dot. Józefa Kozińskiego; nr 698/74 i 1598-1602/02 dot. Kazimierza Krysiaka; nr 1815/79 i 3497/04 dot. Stanisława Kuleszyńskiego; nr 823/72, 1793/79, 3560/82 dot. Feliksa Kwiatka; nr 4677/87 dot. Tadeusza Kwiecińskiego; nr 4108/89 dot. Stanisława Łysiaka; nr 3090/02 dot. Adama Majewskiego; nr 1764/92 dot. Stanisława Masłowskiego; nr 1719/00 dot. Antoniego Nawrockiego; nr 956/77 dot. Leona Nowaka; nr 812/74, 2076/77, 5731/95 i 126/96 dot. Jerzego Zygmunta Nowakowskiego; nr 2331/97 dot. Stefana Ogorzelskiego; nr 78/88 dot. Józefa Przybylskiego; nr 2711-2728/70 dot. Władysława Przybylskiego; nr 1492/69 dot. Stefana Rybaka; nr 2711-2728/70 dot. Antoniego Sandaka; nr 2093/71 dot. Andrzeja Sobczaka; nr 2598-99/05 dot. Piotra Stachurskiego; nr 6858/90 dot. Tomasza Stanisławskiego; nr 1635/78 dot. Stanisława Szczepańca; nr 3260/72 i 3108/75 dot. Leona Wasilewskiego; nr 1616/76 dot. Mariana Wesołka; nr 2409/73 dot. Adama Wilczyńskiego i nr 2632/77 dot. Jerzego Woźniaka; Księgi zgonów. Akty zgonów więźniów: Karola Basińskiego (nr 25604/1942), Dionizego Brakowieckiego (nr 14576/1942), Edwarda Byczkowskiego (nr 14330/1942), Antoniego Dąbrowskiego (nr 17238/1942), Jana Dudczaka (nr 20657/1942), Franciszka Dudczaka (nr 30339/1942), Franciszka Duzałki (nr 15451/1942), Antoniego Dyśka (nr 28280/1942), Jana Fulmańskiego (nr 18388/1942), Pawła Gasztycha (nr 25899/1942), Jana Gonery (nr 17468/1942), Jana Hoppe (nr 18487/1942), Wiktora Janczewskiego (nr 30875/1942), Jana Jarczaka (nr 15466/1942), Stanisława Jończaka (nr 17758/1942), Jana Jóźwiaka (nr 38915/1942), Bronisława Piotra Kalisza (nr 38913/1942), Stefana Kasprzyka (nr 20004/1942), Andrzeja Kleczyńskiego (nr 28841/1942), Karola Korbika (nr 15393/1942), Jana Krysiaka (nr 9684/1942), Stanisława Kuleszyńskiego (nr 15483/1942), Stanisława Kulisiewicza (nr 15679/1942), Feliksa Kwiatka (nr 23904/1942), Tadeusza Kwiecińskiego (nr 12573/1942), Stanisława Łysiaka (nr 13083/1942), Adama Majewskiego (nr 29119/1942), Wacława Marczuka (nr 16217/1942), Stanisława Masłowskiego (nr 27747/1942), Romana Misiewicza (nr 15947/1942), Jana Motyla (nr 28279/1942), Antoniego Nawrockiego (nr 8551/1942), Mariana Niedzielskiego (nr 15920/1942), Eugeniusza Nierychłego (nr 32336/1942), Leona Nowaka (nr 23905/1942), Stefana Ogorzelskiego (nr 16602/1942), Adama Piotrowskiego (nr 30173/1942), Władysława Przybylskiego (nr 15989/1942), Mariana Rutkowskiego (nr 14695/1942), Jana Sandacha (nr 28971/1942), Kwiryniusza Skóreckiego (nr 17398/1942), Andrzeja Skrzypczaka (nr 12565/1942), Piotra Stachurskiego (nr 20485/1942), Stanisława Szymowicza (nr 18340/1942), Stefana Szyszki (nr 19540/1942), Józefa Ślesińskiego (nr 15811/1942), Henryka Trybalskiego (nr 15558/1942), Hieronima Trzcińskiego (nr 20873/1942), Franciszka Urbańskiego (nr 15998/1942), Alfonsa Wojciechowskiego (nr 18798/1942), Jerzego Woźniaka (nr 25474/1942), Henryka Wyrąbkiewicza (nr 15507/1942), Leona Zakęsa (nr 17816/1942) i Stefana Zakrzewskiego (nr 19567/1942); Zespół KL Buchenwald, karty personalne więźniów: Jana Binka, Józefa Leśnego i Adama Wilczyńskiego; Zespół KL Mauthausen, karty personalne więźniów: Jana Ciupka, Leona Czecha, Mariana Fatańskiego (Fontańskiego), Stanisława Grzelewskiego, Kazimierza Krysiaka i Zygmunta Zarzyckiego; Zespół KL Mauthausen, ankiety Klubu Mauthausen z Katowic. Ankiety więźniów: Mariana Fontańskiego i Kazimierza Miłkowskiego; Stärkebuch, t. 3, k. 394; t. 4, k. 171, 527, 604; t. 5, k. 626, 689, 698, 703, 719, 737, 742, 747, 750, 751, 761; t. 6, k. 793, 819, 824, 831, 842, 861, 890; D-Au I-3/8/1, k. 24 (KL Auschwitz-Transportlisten); D-Bu-3/1/6. Lista transportowa do KL Buchenwald z 18.12.1944, t. 6, k. 24; D-Au I-3/2, k. 11 (książka bunkra); Książka kostnicy, t. 1, k. 91 (wpis śmierci więźnia Tomasza Stanisławskiego, nr 35626); Sygn. Mat./1214, t. 181 (informacje ITS Arolsen dot. Jana Binka, Stanisława Grzelewskiego, Jerzego Zygmunta Nowakowskiego i Jana Sandacha); Materiały Ruchu Oporu, t. VIIIc, k. 32; Sygn. Mat./4135. Zeznanie Jana Królikowskiego; Sygn. Mat./4136. Oświadczenie Leona Wasilewskiego; Sygn. Mat./4140. Oświadczenie Stefana Rybaka.
AP Łódź. Sygn. 196. Zespół Sąd Specjalny w Łodzi (Sondergericht Litzmannstadt). Sygn. 1185, akta sprawy Józefa Mierzyńskiego.
Oddziałowe Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi (dalej: OBUiAD IPN Łódź). Ankieta byłego więźnia Pawła Gasztycha.
Literatura: „Wolni Ludzie” nr 17 (34)/1948, k. 11; Lista więźniów „Baubiuro-Zentralbauleitung im Auschwitz” z dnia 16.2.1943 r., „Przegląd Geodezyjny” 1947, nr 2, s. 43; O. Cumft, H. K. Kujawa, Księga Lotników Polskich poległych, zmarłych i zaginionych 1939-1946, Warszawa 1989, s. 171; D. Czech, Kalendarz…, s. 422, 468, 469; M. Cygański, Z dziejów okupacji…, s. 202, 206; T. Olejnik, Niemiecka akcja odwetowa za zastrzelenie w Zgierzu dwóch funkcjonariuszy gestapo, „Rocznik Łódzki”, t. 20 (23), Łódź 1975, s. 239-263; P. Setkiewicz, Z dziejów obozów IG Farben Werk Auschwitz 1941-1945, Oświęcim 2006; K. Sobczak (red.), Encyklopedia…; G. Timofiejew, Miłość nie zna zmęczenia, s. 331-333; M. Walczak, Straty osobowe…, s. 175, 201.; Z. Walter-Janke, W Armii Krajowej…, s. 64-69.
Kategoria: Historia
ciekaw jestem czy w tym artykule jest mowa o moim dziadku… tak mało wiem :(
mój pradziadek Szczepan Dubiela … cześć jego pamięci a zbrodniarzom i zwyrodnialcom piekła życzę !!!
Wynienieni w artykule:
Antoni Dąbrowski nr 35393 – był st. sierżantem i szefem 3. kompanii strzeleckiej w 29. pułku Strzelców Kaniowskich (nie konnych),
Stefan Zakrzewski nr 35653 – był w tym samym pułku sierżantem